3-12 Μαρτίου 1935: Η Δράμα

σε επαναστατικό παραλήρημα

Δημήτρης Ι. Σφακιανάκης

Το πολιτικό κλίμα της εποχής

Την πρώτη Μαρτίου 1935 εκδηλώνεται στην Αθήνα συνωμοτικό Κίνημα βενιζελικών αξιωματικών με στόχο την κατάλυση της αντιβενιζελικής κυβέρνησης του Παναγιώτη Τσαλδάρη. Δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Το Κίνημα είχε  σχεδόν προαναγγελθεί και δεν ήταν φαινόμενο καινοφανές. Ήδη από τη δεκαετία του 1920  είχαν εκδηλωθεί αρκετές ακόμη συνωμοτικές στρατιωτικές απόπειρες κατάληψης της εξουσίας. Ήταν η εποχή όπου ο στρατός εμπλεκόταν άμεσα στην κομματική διαπάλη: διεκδικούσε την πολιτική εξουσία, στήριζε ή, ανάλογα, υπονόμευε κυβερνήσεις, οξύνοντας την πολιτική κακοδαιμονία της χώρας.

Το 1935 ο Βενιζέλος είναι στην αντιπολίτευση και η κυβέρνηση Τσαλδάρη, στελεχωμένη από αντιβενζελικά  και φιλομοναρχικά στελέχη προχωρά σε εκκαθαρίσεις στο στράτευμα περιθωριοποιώντας βενιζελικούς αξιωματικούς. Το πολιτικό κλίμα είχε ήδη επιβαρυνθεί επικίνδυνα από τη θρασύτατη απόπειρα δολοφονίας κατά του Βενιζέλου το 1933. Την είχε οργανώσει ο διοικητής Ασφάλειας Ι. Πολυχρονόπουλος, φανατικά αντιβενιζελικός¹. Ωστόσο η δίκη των ενόχων καρκινοβατούσε, ο Τύπος όξυνε την αντιπαράθεση με εμπρηστικά άρθρα και στην κυβέρνηση Τσαλδάρη καταλάμβανε θέση αντιπροέδρου ο φιλομοναρχικός και κατ΄ εξοχήν αντιβενιζελικός πολιτικός Ι. Μεταξάς. Η τελευταία αυτή εξέλιξη έδωσε το έναυσμα για την κινητοποίηση βενιζελικών αξιωματικών. Παρά το ότι συνέκλιναν στον βενιζελισμό, δεν είχαν σαφή ιδεολογική ταυτότητα «Άλλοι από τους κινηματίες πίστευαν ότι κινδυνεύει η αβασίλευτη δημοκρατία, άλλοι υπερασπίζονταν προσωπικά συμφέροντα, άλλοι απέβλεπαν σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και άλλοι επιδίωκαν την εγκαθίδρυση “προσωρινής” δικτατορίας, για να “απαλλαγεί” η χώρα από το μίασμα του πολιτικού κόσμου»².

Το όχημα στο οποίο επέβαινε ο Ελευθέριος Βενιζέλος με τη σύζυγό του, μετά τη δολοφονική απόπειρα. Διασώθηκαν από τον καταιγισμό των σφαιρών ως από θαύμα.

Πηγή https://www.sansimera.gr/articles/149#goog_rewarded

Το Κίνημα εκδηλώθηκε την 1η Μαρτίου 1935. Οι κινηματίες αξιωματικοί κατάφεραν να αποσπάσουν πραξικοπηματικά μέρος του στόλου και να θέσουν υπό τον έλεγχό τους την Κρήτη και τα μεγάλα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Η  χώρα απειλήθηκε με εκτεταμένο εμφύλιο, που αποσοβήθηκε και μόνο από το γεγονός ότι το Κίνημα, κακοσχεδιασμένο και ασυντόνιστο,  δεν κατάφερε να επεκταθεί γεωγραφικά και να αναπτύξει αξιοσημείωτη δυναμική αντιπαράθεσης³.  Στην Παλαιά Ελλάδα οι κινηματίες δεν είχαν καμιά αξιοσημείωτη επιτυχία. Κάποιοι θύλακες εξέγερσης σε στρατιωτικές μονάδες της Αττικής κατεστάλησαν σχεδόν αμέσως. Στην Ανατολική Μακεδονία ωστόσο το κίνημα  αγκαλιάστηκε με ενθουσιασμό.

Οι Δραμινοί στη δίνη του Κινήματος

Η Δράμα, τόσο η πόλη όσο και η περιφέρειά της, κατοικούνταν σχεδόν κατά τα δύο τρίτα από προσφυγικό πληθυσμό. Το προσφυγικό στοιχείο ήδη από τις εκλογές του 1923 ήταν σταθερά προσανατολισμένο στη βενιζελική παράταξη. Για τους πρόσφυγες ο Βενιζέλος παρέμενε ένας θρυλικός, χαρισματικός ηγέτης, παρά την αναπόφευκτη φθορά που είχε υποστεί στην κυβερνητική θητεία του (1928 1932). Ο προσφυγικός κόσμος, όχι μόνο στη Δράμα, έτρεφε εχθρικά αισθήματα απέναντι στους φιλομοναρχικούς, στους οποίους χρέωνε την περιπέτεια του ξεριζωμού και το τραύμα της απόρριψης που βίωσε, τα πρώτα χρόνια προπάντων, στη νέα πατρίδα. Στις  εκλογές που είχαν προηγηθεί, το 1933, τα αντιμοναρχικά πολιτικά κόμματα στη Δράμα είχαν συγκεντρώσει περισσότερο από τα δύο τρίτα των ψήφων. Το Κίνημα των βενιζελικών αξιωματικών, τον Μάρτιο του 1935, που τέθηκε υπό την αιγίδα του Βενιζέλου με σύνθημα τη διάσωση της δημοκρατίας ενάντια στον μοναρχισμό, ήταν φυσικό να βρει ανταπόκριση στον πληθυσμό της Δράμας.

Ο δημοκρατικός άνεμος (πάντα με την έννοια του αντιμοναρχισμού και του φιλοβενιζελισμού) που έπνεε στη Δράμα ενισχυόταν από τη δυναμική και δραστήρια Δημοκρατική Νεολαία με τα παραρτήματά της σε πολλά χωριά, και την εφημερίδα «Θάρρος» που έδινε τον κυρίαρχο τόνο ανάμεσα στις εφημερίδες της πόλης.

Δυο μέρες μετά το ξέσπασμα του κινήματος σε πλοία του στόλου και σε  στρατόπεδα της Αθήνας, την Κυριακή 3 Μαρτίου 1935 κινητοποιείται και η Ανατολική Μακεδονία. Αρχικά συντάσσεται με το μέρος των στασιαστών η Μεραρχία Σερρών, η οποία ενημερώνει την 7η Μεραρχία Δράμας. Παράλληλα ο διοικητής της Μεραρχίας Δράμας Γαρδίκης λαμβάνει τηλεφωνικώς διαταγή, από τον διοικητή  του Δ΄ Σώματος Στρατού στρατηγό Δ. Καμμένο⁴  που έχει προσχωρήσει στο κίνημα, να  καταλάβει τις δημόσιες αρχές στην πόλη και να αναλάβει υπό τον έλεγχό του την τοπική εξουσία. Η προσχώρηση του Δ’ Σώματος στο Κίνημα έθετε αυτομάτως όλη την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης σε επαναστατικό αναβρασμό⁵. Η πλειονότητα των αξιωματικών της Μεραρχίας προσχώρησε στο Κίνημα, σε αντίθεση με τον Γαρδίκη που αποστασιοποιήθηκε. Την ηγεσία της Μεραρχίας ανέλαβε ο φιλοβενιζελικός αντισυνταγματάρχης Γαγάρας, ενώ ο Γαρδίκης κρατήθηκε υπό φρούρηση. Οι αξιωματικοί που προσχώρησαν στο κίνημα έθεσαν τις μονάδες τους σε επιφυλακή, κατέλυσαν τις αρχές και οργάνωσαν στρατιωτικές περιπόλους για τον έλεγχο της τάξης μέσα στην πόλη.  Παράλληλα και η χωροφυλακή «εξεδήλωσεν συμμετοχήν εις την Επανάστασιν”. Ο Γαγάρας έχοντας πλέον συγκεντρώσει όλες τις εξουσίες, απευθύνεται με προκήρυξή του (3-3-1935) στον πληθυσμό της πόλης και της περιφέρειας:

«…Ποιούντες έκκλησιν εις τον Πατριωτισμόν και τα αισθήματα του Δημοκρατικού λαού καλούμεν τούτον όπως συναγωνισθή υπέρ των δημοκρατικών θεσμών.

Εθνικός Στόλος μετά Λαού Κρήτης και αι περιοχαί Καβάλας-Κομοτινής- Σερρών ηνωμέναι είναι έτοιμοι να αγωνισθώσι προς ανάκτησιν της Ελευθερίας.

Η φιλοβενιζελική εφημερίδα  «Θάρρος» τάχθηκε με  ενθουσιασμό υπέρ το Κινήματος.

Αξιωματικοί, Υπαξ/κοί, Στρατιώται Μεραρχίας βέβαιοι ότι θα τύχωσι υποστηρίξεως απάντων Δημοκρατικών Στοιχείων της Περιοχής Δράμας απευθύνουσι εγκάρδιον χαιρετισμόν και αναφωνούσι: «Ζήτω η Δημοκρατία»⁶.

Αξιωματικοί και οπλίτες που δεν συντάσσονταν με το κίνημα συλλαμβάνονταν «ίνα μη φέρουν ανωμαλίας”. Συλλήφθηκαν επίσης ο νομάρχης Τ. Χριστόπουλος, ο πρώην δήμαρχος Γρ. Παζιώνης και άλλοι επιφανείς αντιβενιζελικοί. Στον επαναστατικό τόνο πλειοδότησε η Φιλελεύθερη Δημοκρατική Νεολαία. Τα μέλη της, που αριθμούσαν πέντε χιλιάδες περίπου, δημοσιεύουν και διαμοιράζουν στον κόσμο ενθουσιώδεις προκηρύξεις, ενώ σπεύδουν να εγγραφούν για εθελοντική κατάταξη στον στρατό των στασιαστών⁷. Η προκήρυξη του σωματάρχη διοικητή, στρατηγού Δημητρίου Καμμένου εξήψε τον επαναστατικό ενθουσιασμό. Το κυρίαρχο σύνθημα που διακινούνταν ήταν ο αγώνας για τη σωτηρία του δημοκρατικού πολιτεύματος και την αποσόβηση φιλομοναρχικής δικτατορίας,  αγώνας που προβαλλόταν ως υπέρτατο πατριωτικό χρέος. Η πόλη δονείται από πορείες παραληρούντων από αγωνιστικό ενθουσιασμό νεαρών της Δημοκρατικής Νεολαίας, από περιπολίες εφέδρων στρατιωτών, ενώ «τα αυτοκίνητα διέρχονται θορυβωδώς τους κεντρικούς δρόμους της πόλης, ζητωκραυγάζοντα υπέρ της Δημοκρατίας, του Βενιζέλου, του Πλαστήρα…ένα απέραντον δημοκρατικόν παραλήρημα κυριαρχεί εις όλους»⁸. Το Γραφείο Στρατολογίας και τα στρατόπεδα δέχονταν καθημερινά εκατοντάδες εφέδρους εθελοντές. Καταγράφονταν, έπαιρναν τον στρατιωτικό ρουχισμό τους και εντάσσονταν στα υπό διαμόρφωση τάγματα εφέδρων εθελοντών. «Ο ενθουσιασμός των προσερχομένων προς κατάταξη είναι απερίγραπτος και ανώτερος πάσης περιγραφής»⁹. Η είδηση ότι ο Βενιζέλος ηγούνταν του Κινήματος (“Την πολιτικήν ηγεσίαν ανέλαβεν ο Μέγας Γέρων κατευθύνων σθεναρώς την κίνησιν»¹⁰) ενίσχυσε το φρόνημα των επαναστατών και στερέωνε την πίστη ότι η τελική νίκη ήταν θέμα ημερών. Σε κάποιες περιπτώσεις πρόεδροι και γραμματείς κοινοτήτων της περιφέρειας της Δράμας θέλησαν να εμποδίσουν την προσχώρηση στο κίνημα εθελοντών. Προσέκρουσαν στην αποφασιστική αντίδραση των κατοίκων, που τους απέλυσαν («κατελύθησαν υπό του λαού»).

  Η Εκκλησία συμπαρατάσσεται με το Κίνημα:  Ο Αρχιμανδρίτης Διόδωρος απευθύνει αυστηρή διαταγή  στους εφημέριους  να μην επεμβαίνουν «εις βάρος έργου Επαναστάσεως». «Θάρρος», 7-3-1935.

Η ίδια ατμόσφαιρα  «ιερού ενθουσιασμού» κυριαρχούσε και στις άλλες περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας όπου και εκεί είχαν καταλυθεί οι Αρχές και ανέλαβαν την εξουσία οι κινηματίες. Οι στρατιωτικοί με τους αντιμοναρχικούς πολιτευτές κυριαρχούν ασκώντας, επαναστατικώ δικαίω, τρομοκρατία στη μειονότητα των αντιπάλων, πολλοί από τους οποίους  βρίσκονται είτε στις φυλακές Δράμας είτε καθηλώθηκαν σε κατ’ οίκον περιορισμό, περίτρομοι για την τύχη τους.

Ο διοικητής του Δ΄ Σώματος στρατηγός Δ. Καμμένος εκδίδει διαταγή  «Εν ονόματι στης  Επαναστάσεως αποφασίζομεν και  διατάσσομεν…». Καλούσε υπό τα όπλα έφεδρους αξιωματικούς και οπλίτες παλαιότερων κλάσεων, εμπλέκοντας έτσι  στην ένοπλη επαναστατική κινητοποίηση μεγάλο μέρος του τοπικού πληθυσμού. Όσοι πύκνωναν τις τάξεις του επαναστατημένου στρατού προορίζονταν να μεταφερθούν στο κρίσιμο μέτωπο του Στρυμόνα.  Εκεί είχε περιοριστεί πλέον,  μια  εβδομάδα  μετά την έκρηξη του Κινήματος, η χερσαία αντιπαράθεση μεταξύ των αντιπάλων. Ο στρατηγός Καμμένος −στρατιωτικός χωρίς ισχυρό αίσθημα πρωτοβουλίας− δίστασε να προχωρήσει πέραν του Στρυμόνα για να καταλάβει τη Θεσσαλονίκη, καθηλώνοντας τα επαναστατημένα στρατιωτικά τμήματα του Δ΄ Σώματος στην ανατολική όχθη του ποταμού. Απέναντι, στη δυτική όχθη είχαν προωθηθεί τα κυβερνητικά στρατεύματα υπό την ηγεσία του Κονδύλη. Έφοδοι και αψιμαχίες με χρήση πυροβολικού,  με τους πρώτους νεκρούς και τα τραυματίες κυρίως από την πλευρά των επαναστατών, έπληξαν τον ενθουσιασμό και την αισιοδοξία τους ότι θα προήλαυναν αμαχητί για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης.

Ο στρατηγός Δ. Καμμένος ( «Θάρρος», 4-3-1935).

Την τέταρτη μέρα από το ξέσπασμα του κινήματος ο μέραρχος Γαγάρας συνέστησε έκτακτο επαναστατικό δικαστήριο υπό την προεδρία του συνταγματάρχη Πηλιούνη στο οποίο παραπέμπονταν όσοι συλλαμβάνονταν με την κατηγορία ότι διαδίδουν “ανησυχαστικάς ειδήσεις” ή διατύπωναν απόψεις κατά του Κινήματος.

Στις 6 Μαρτίου συγκροτήθηκε επιτροπή για την καταγραφή και επίταξη όλων των μεταφορικών μέσων μεταφοράς ακόμη και των υποζυγίων. Με άλλη διαταγή οι κάτοχοι ραδιοφώνων υποχρεώνονταν να τα παραδώσουν “επί  αποδείξει” στη διοίκηση χωροφυλακής Δράμας¹¹. Έτσι αποκλείστηκε και η ενημερωση, για ό,τι συνέβαινε πέραν της Δράμας, και οι Δραμινοί αγνοούσαν  ότι είχε ήδη κατασταλεί το Κίνημα στην Παλαιά Ελλάδα.

Στον επαναστατικό πυρετό είχαν παρασυρθεί τόσο οι κινηματίες στρατιωτικοί όσο και ο λαός, σε όλες τις πόλεις και τα χωριά της Ανατολικής Μακεδονίας. Κι όπως συμβαίνει συνήθως σε εμφυλιοπολεμικές αντιπαραθέσεις,  η τρομοκρατία των ισχυροτέρων έχει τον πρώτο λόγο. Έχοντας πλέον οργανώσει τον μηχανισμό καταστολής, στρατός και χωροφυλακή πραγματοποιούσαν συλλήψεις αντιφρονούντων με την κατηγορία ότι «κατεφέροντο κατά της Επαναστάσεως» και «προέτρεπον τους πολίτες να μη καταταγούν εις το στρατόν». Ο νομάρχης Τ. Χριστόπουλος και ο πρώην δήμαρχος Γρ.Παζιώνης που παρέμεναν αποκλεισμένοι στα γραφεία της νομαρχίας μετήχθηκαν στο Διδυμότειχο. Τα Διδακτήρια της θρακικής κωμόπολης χρησίμευσαν ως στρατόπεδο συγκεντρώσεως όλων των επιφανών  αντιφρονούντων της Ανατολικής  Μακεδονίας  και Θράκης.

Η προσέλευση των εθελοντών για στράτευση συνεχιζόταν. Αναφέρεται ότι δημιουργήθηκαν 5 τάγματα εθελοντών τα οποία κατευθύνθηκαν θριαμβευτικά στον Σιδηροδρομικό Σταθμό με προορισμό το μέτωπο του Στρυμόνα.  Μάλιστα το 5ο Τάγμα εθελοντών από τη Δράμα σχηματίστηκε καθαρά από  «οπλαρχηγούς και άνδρας δράσαντες εις τα αντάρτικα σώματα του Πόντου και της Μικρασίας»¹².   Μεγάλη ήταν η προσέλευση Ποντίων από το Παγονέρι, το Οχυρό, το Κατάφυτο, το Βαθύτοπο. Σ’ αυτούς προστέθηκαν εθελοντές  από το Μπόροβο, με  επικεφαλής των Αντώνη Μελετόπουλο (Αντών Τσαούς)¹³.  Είναι χαρακτηριστικό ότι η συντριπτική πλειονότητα των εθελοντών ήταν προσφυγικής καταγωγής.

Στη Δράμα, στρατιωτικοί και πολίτες παρέμεναν αποκλεισμένοι στον μικρόκοσμο μιας πραγματικότητας, που κατασκεύαζε ο φιλοβενιζελικός τοπικός τύπος (με προεξάρχον το «Θάρρος») και οι προπαγανδιστικές ανακοινώσεις της Μεραρχίας Δράμας και του Δ΄ Σώματος, αποσιωπώντας  ότι το Κίνημα πνέει τα λοίσθια. Μια βδομάδα μετά το ξέσπασμα του Κινήματος οι περιορισμένοι επαναστατικοί θύλακες στον στόλο και στα νησιά έχουν αποδυναμωθεί αισθητά και παρέμενε το στατικό μέτωπο του Στρυμόνα που ετοιμαζόταν να διασπάσει ο καλύτερα εξοπλισμένος κυβερνητικός στρατός με ηγέτη τον αποφασιστικό Τσαλδάρη.

Ο πρώτος βομβαρδισμός  στην ιστορία της πόλης

Οι αυταπάτες για επικείμενη νίκη κονιορτοποιήθηκαν οδυνηρά το μεσημέρι του Σαββάτου, 9 Μαρτίου 1935.  Νοτιοανατολικά της πόλης εμφανίστηκε εχθρικό αεροπλάνο που εφόρμησε στον προσφυγικό συνοικισμό των Αμπελοκήπων. «Ήρχισε να  εξαπολύει βόμβας μετά μεγάλης μανίας». Πρώτη φορά στην ιστορία της η πόλη δεχόταν αεροπορική επίθεση με καταιγισμό βομβών. Θα πρέπει να ήταν μια σοκαριστική εμπειρία για τους κατοίκους της πόλης, που έβλεπαν για πρώτη φορά στη ζωή τους ένα «όρνεον του ουρανού» να εφορμά εναντίον τους σε χαμηλο ύψος με τρομακτική ταχύτητα, εξαπολύοντας βόμβες που έσκαγαν με εκκωφαντικό πάταγο σκορπώντας τον θάνατο. Ο πανικός ήταν τόσο μεγάλος, ώστε   έτρεχαν αλαφιασμένοι στα χωράφια να σωθούν μένοντας έτσι περισσότερο εκτεθειμένοι στα πυρά του αεροπλάνου. Σκοτώθηκε ο αρτοποιός Αχιλλέας Σωτηρίου και τραυματίστηκαν μερικά γυναικόπαιδα. Στη συνέχεια το αεροπλάνο στράφηκε βόρεια, εστιάζοντας στα επαναστατημένα  στρατόπεδα. «Εκεί με αληθινήν μανίαν ήρθε να σπείρη τας δολοφονικάς του βόμβας … αλλά τα πολυβόλα άρχισαν να του απαντούν.  Με δαιμονιώδη κρότο έσκαγαν αφενός τα βλήματα του αεροπλάνου ενώ αφετέρου εξετυλίσσοντο  των πολύβόλων αι κορδέλαι. Οι επαναστάται στρατιώται περίτρομοι εχύνοντο μέσα εις τους στάβλους των στρατώνων… Τα πολυβόλα προσπαθούσαν να πετύχουν τον τρομερόν πιλότον που δεν εδίσταζεν να κατεβαίνει έως τα 50 μέτρα, ενώ αι βόμβαι του ετσάκιζαν κυριολεκτικώς τους στασιαστάς που εκρύπτοντο εις τους στρατώνας»¹⁴. Το αεροπλάνο  στράφηκε στη συνέχεια στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο, στο Ορφανοτροφείο και έριξε την τελευταία βόμβα του στο προαύλιο του μητροπολιτικού ναού. Με εξαίρεση τον συνοικισμό των Αμπελοκήπων και τα στρατόπεδα, στους άλλους στόχους οι βόμβες ήταν μετρημένες επιφέροντας σχετικά περιορισμένες ανθρώπινες και υλικές απώλειες. Ωστόσο η ψυχολογική επίδραση ήταν καταλυτική. Εκτός από τις βόμβες έριξε και προκηρύξεις και εφημερίδες, που αφύπνισαν τους πανικοβλημένους Δραμινούς από τις αυταπάτες ότι η «Επανάστασις» θριαμβεύει και όλα εξελίσσονται επιτυχώς. Διαπίστωσαν, λαός και στρατιωτικοί, ότι ήταν ευάλωτοι σε ένα όπλο που διέθετε ο αντίπαλος, παρέχοντάς του ακατανίκητη υπεροπλία¹⁵.

Η οργισμένη αντίδραση του «Θάρρους» στον αναπάντεχο βομβαρδισμό της Δράμας.

Αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση      

Το αεροπλάνο εμφανίστηκε και πάλι την επόμενη μέρα. Από το εργοστάσιο ηλεκτρισμού των Μεζιάν-Αμπατζή ήχησε εκκωφαντικά ο συναγερμός, με την ατμοσυρίκτρα, την «ντούρα» όπως την αποκαλούσαν. Ο πανικός όμως δεν είχε συνέχεια. Το αεροπλάνο έκανε πτήση πάνω από την πόλη αλλά δεν βομβάρδισε. Στο Σύνταγμα είχε ήδη  υψωθεί  λευκή σημαία − η επισφράγιση του τέλους. Παράλληλα, κατέφθαναν και οι ηττημένοι από το μέτωπο του Στρυμόνα. Μπρος στην υπεροπλία και αποφασιστικότητα των κυβερνητικών στρατευμάτων εγκατέλειψαν κάθε αντίσταση και υποχώρησαν άτακτα στις Σέρρες. Πολλοί  οπλίτες απέρριπταν τον οπλισμό τους, ενώ αξιωματικοί εγκατέλειπαν τις Σέρρες. Η πόλη καταλήφθηκε από το ιππικό του κυβερνητικού στρατού, στο οποίο παραδόθηκαν εκατοντάδες υπαξιωματικοί και οπλίτες και δεκάδες αξιωματικοί. Το ίδιο έγινε στη συνέχεια και στη Δράμα. Τη Δευτέρα 11 Μαρτίου άρχισε η αντίστροφη μέτρηση. Στο Αεροδρόμιο, στον Αρκαδικό, προσγειώθηκαν κυβερνητικά αεροπλάνα περιμένοντας από την Καβάλα τον νικητή στρατηγό Κονδύλη, που έφτασε επευφημούμενος, για να επιστρέψει τροπαιούχος στην Αθήνα¹⁶. Την ίδια μέρα  επανακάμπτουν στη Δράμα  ο νομάρχης Χριστόπουλος, ο Παζιώνης και οι άλλοι που είχαν τεθεί σε κράτηση στο Διδυμότειχο από τους κινηματίες. Ο Χριστόπουλος αναλαμβάνει ξανά καθήκοντα νομάρχη αλλά και δημάρχου «συλληφθέντος του Δημάρχου Κισάγιζγλη» που ήταν φιλοβενιζελικών φρονημάτων. Ο κινηματίας στρατηγός Καμμένος διέφυγε. Εγκατέλειψε την Καβάλα και με δεκάδες άλλους αξιωματικούς πέρασε στην περιφέρεια των Σαπών απ’ όπου και κατέφυγε στη Βουλγαρία. Ως την Τετάρτη 13/3  είχαν  συλληφθεί 50 περίπου αξιωματικοί και 300 οπλίτες.  Πολλοί κρύφτηκαν σε ιδιωτικές οικείες στην πόλη ή σε γειτονικά χωριά προσπαθώντας να διαασωθούν. Εφεξής πλέον στη μουδιασμένη Δράμα κυριαρχούν οι οπλισμένοι πολιτοφύλακες που επιδίδονται σε ανηλεές κυνηγητό των κινηματιών. «Χωρικοί πολιτοφύλακες καταδιώκουν ανά τους αγρούς στασιαστάς». Οι συλλαμβανόμενοι αξιωματικοί της   7ης μεραρχίας Δράμας καις 12ης μεραρχίας Ξάνθης, οι οποίοι είχαν στο μεταξύ μεταφερθεί στην πόλη σιδηροδρομικώς, κλείνονται φρουρούμενοι στο Ορφανοτροφείο Αρρένων, ενώ οι οπλίτες οδηγούνται στις φυλακές Δράμας. Ο νέος στρατιωτικός διοικητής εκδίδει προκήρυξη: Κινηματίες αξιωματικοί ή πολίτες θα διώκονται αμείλικτα. Αδιευκρίνιστη παραμένει η τύχη  εθελοντών οπλαρχηγών. Σύμφωνα με την ειδησεογραφία της εφημερίδας «Το Φως», δεν κατέθεσαν τα όπλα αλλά κατέφυγαν στα βουνά, καταδιωκόμενοι από στρατιωτικό απόσπασμα¹⁷. Οι συλληφθέντες αξιωματικοί ήδη ανακρίνονται και τους απαγγέλλονται κατηγορίες, δεδομένου ότι «τα στοιχεία εις βάρος των είναι λίαν επιβαρυντικά».

Μιλτιάδης Κοιμήσης: Μια απροσδόκητη παράπλευρη απώλεια

Από τους ηττημένους κινηματίες, στρατιωτικούς και πολίτες, δικάστηκαν  1130, όλοι από στρατοδικεία. Καταδικάστηκαν 60 σε θάνατο και αρκετοί σε ισόβια. Στους αξιωματικούς επιβλήθηκε, επιπλέον, απόταξη και καθαίρεση από τις τάξεις του στρατού. Εν τέλει οι εκτελέσεις περιορίστηκαν σε τρεις στρατιωτικούς, ένας από τους οποίους ήταν ο Μιλτιάδης Κοιμήσης.

Ο στρατηγός Μιλτιάδης Κοιμήσης. Αγάπησε τη Δράμα και αγαπήθηκε από τους Δραμινούς, που τον τίμησαν δεόντως. (“Θάρρος”, 2-10-1927).

Ο Μιλτιάδης Κοιμήσης ήταν η πιο λαοφιλής ίσως προσωπικότητα στη Δράμα του Μεσοπολέμου. Κατά τη θητεία του, ως διοικητής της 9ης Μεραρχίας Ανατ. Μακεδονίας, άφησε εξαιρετικά θετικό αποτύπωμα «πρωτοστατών εις κάθε ωραίαν και ωφέλιμον κίνησιν εν τη πόλει μας»¹⁸. Υπήρξε ο ιθύνων νους και ο ακούραστος εργάτης που κινητοποίησε τον στρατό, τον Δήμο και ιδιώτες για τη δημιουργία του σταδίου της Δόξας και τιμήθηκε με  τον τίτλο του επίτιμου προέδρου του συλλόγου. “Ο Μ. Κοιμήσης δεν πρωτοστάτησε μόνο στην ολοκλήρωση του Σταδίου αλλά και στην ίδρυση του Ωδείου της Δράμας, της Νυκτερινής Σχολής, συνέδραμε συλλόγους και σωματεία, όπως τον Κυνηγετικό Σύλλογο, τους Προσκόπους κ.ά.”  ¹⁹

Η εκτέλεση του Μιλτιάδη Κοιμήση ήταν  από τις πιο θλιβερές παράπλευρες απώλειες του Κινήματος, δεδομένου ότι δεν συμμετείχε ενεργά. Αρχικά φιλοβασιλικός αξιωματικός, μεταπήδησε στους βενιζελικούς και υπήρξε μάρτυρας κατηγορίας στη Δίκη των Έξι. Η καταδίκη και εκτέλεσή του ήταν πράξη αντεκδίκησης των νικητών αντιβενιζελικών μετά την καταστολή του Κινήματος. Ο Κοιμήσης υπήρξε εξιλαστήριο θύμα για το άγος της εκτέλεσης των Έξι.

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στις συμπληγάδες του Κινήματος

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλης  το 1935 ήταν νεαρός  δικηγόρος στις Σέρρες . Όπως αφηγείται ο ίδιος²⁰.  «Εις τας Σέρρας είχαν επικρατήσει οι κινηματίαι και με συνέλαβαν μαζί με άλλους πολιτικούς των αντιπάλους και μας ενέκλεισαν εις τας φυλακάς. Μετά τινας ημέρας το κίνημα κατέρρευσεν … Νύχτα κατευθύνθημεν μ’ έναν συνάδελφόν μου προς τον Στρυμόνα και αφού διαφύγαμε τους πυροβολισμούς που ερρίφθησαν εναντίον μας, συναντήσαμεν, εκείθεν του ποταμού, τας κυβερνητικάς δυνάμεις με επικεφαλής τον στρατηγόν Κονδύλην, ο οποίος από θαυμαστής του Βενιζέλου είχε μεταβληθή εις θανάσιμον εχθρόν του. Το κίνημα αυτό το οποίον είχεν πάρει την μορφήν του εμφυλίου πολέμου, άφησε, όπως και το επεισόδιον του 1928 [το βράδυ των εκλογών του 1928 οι βενιζελικοί της Πρώτης Σερρών αποπειράθηκαν να επιτεθούν στο σπίτι της οικογένειας Καραμανλή], βαθύτατα ίχνη εις την ψυχήν μου και επηρέασεν αργότερα και την πολιτικήν μου συμπεριφορά και τας τελευταίας αποφάσεις της σταδιοδρομίας μου». Τέσσερις  μήνες μετά (Ιούνιος 1935), ο Κωνσταντίνος Καραμανλής κατέρχεται στις εκλογές ως υποψήφιος του Λαϊκού Κόμματος  και εκλέγεται για πρώτη φορά βουλευτής στον Νομό Σερρών.

 Μια σπανιότατη φωτογραφία: Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, νεαρός τότε πολιτευτής, απευθύνεται στο πλήθος από τον εξώστη των γραφείων του Λαϊκού Κόμματος στις Σέρρες, μετά την καταστολή του Κινήματος. Λίγους μήνες μετά εκλέγεται βουλευτής.

Ουαί τοις ηττημένοις

Η κατάρρευση του μετώπου στον Στρυμόνα και η πανικόβλητη επιστροφή των στασιαστών στη Δράμα, σε συνδυασμό με τον τρόμο που είχαν ενσπείρει οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί, συντέλεσε στην άνευ όρων παράδοση αξιωματικών και εθελοντών οπλιτών και πολιτών. Οι νικητές – στρατιωτικοί και πολίτες που ενεργούσαν πια ως αυτόκλητοι πολιτοφύλακες – αφόπλισαν τους ηττημένους  και, όπως ήταν αναμενόμενο, εκδήλωσαν όλο το συσσωρευμένο εκδικητικό μένος τους: Εκτός από τα όπλα, τους αφαιρούσαν και τον στρατιωτικό ρουχισμό και τους άφηναν  ημίγυμνους: «αφέθησαν ελεύθεροι αφού τους εφηρέθησαν τα ενδύματά των, υπό τους γιουχαϊσμούς του πλήθους»²¹. Η σαδιστική αυτή αντεκδίκηση πρέπει να μην ήταν μεμονωμένο φαινόμενο. Εκδηλώθηκε πολυποίκιλα και μάλλον εκτεταμένα (θύματά της φαίνεται ότι ήταν και αρκετοί Πόντιοι οπλαρχηγοί που δεν κατάφεραν να διαφύγουν), όπως καταγράφεται από σχετικές ανταποκρίσεις και ρεπορτάζ  και άλλων εφημερίδων²². «Οι συλλαμβανόμενοι υφίστανται την δέουσαν διαπόμπευσιν. Συνήθως τους αφαιρούν τα στρατιωτικά των ενδύματα και τους οδηγούν γυμνούς υπό τας ιαχάς και τους εμπτυσμούς όλου του πληθυσμού»²³.

Θύμα της αντεκδίκησης υπήρξε και η φιλοβενιζελική εφημερίδα «Θάρρος». Η εφημερίδα είχε συνταχθεί από την πρώτη στιγμή  εμφαντικά  με το μέρος των κινηματιών. Προπαγάνδισε το Κίνημα με πύρινη ειδησεογραφία και υπερβάλλοντα φανατισμό. Το «Θάρρος» παρασυρμένο από την πόλωση εκείνων των ημερών εξαντλούσε τη μαχητικότητά του με επινοημένες πληροφορίες υπέρ των κινηματιών και βαρύτατους απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς κατά των κυβερνητικών αντιβενιζελικών. Γι’ αυτό υπέστη το αμείλικτο μένος τους. Εισέβαλαν στα γραφεία του κονιορτοποιώντας τα πάντα: Εκτυπωτικές μηχανές, μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία, αρχειακό υλικό κλπ. Έξω από τα γραφεία του λεηλατημένου «Θάρρους»,  επί της οδού Άρμεν, παρέμεναν για μέρες τα ίχνη της βάρβαρης επιδρομής − εικόνα που διατηρήθηκε ανεξίτηλη στη μνήμη παλαιών Δραμινών. Ο διευθυντής Νίκος Καραθάνος, που είχε την ατυχία να συλληφθεί στα γραφεία, υπέστη των διαπόμπευση και τη βία τον εισβολέων²⁴. Ακολούθησε δεκάμηνη διακοπή της κυκλοφορίας του «Θάρρους», διακοπή που δεν οφειλόταν μόνο στο δυσμενές πολιτικό κλίμα αλλά και στην προσπάθεια ανασύνταξης της εφημερίδας από την καταστροφή που υπέστη.

(Το άρθρο αναρτάται, εν συνεχεία, στην ιστοσελίδα για την ιστορία της Δράμας, pylidramas.gr)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

¹  Ήταν μια δολοφονική απόπειρα κινηματογραφικού τύπου. Οι δράστες με αρχηγό τον λήσταρχο Καραθανάση καταδίωξαν σε μια διαδρομή 5 χιλιομέτρων το αυτοκίνητο στο οποίο επέβαινε ο Βενιζέλος με τη σύζυγό του γαζώνοντάς το με σφαίρες.  Η βιαιότητα της απόπειρας συντάραξε τον Βενιζέλο και του εμπέδωσε  την  ιδέα ότι συγκρούεται με αδίστακτους αντιπάλους τους οποίους πρέπει να αντιμετωπίσει με αποφασιστικότητα. «Αισθανόταν ότι βρισκόταν σε κίνδυνο και γι’ αυτό προμηθεύτηκε πιστόλια», πληροφορία ενδεικτική του ψυχολογικού κλίματος πριν την έκρηξη του Κινήματος. Βλ. Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης, Ελευθέριος Βενιζέλος,ο άνθρωπος, ο ηγέτης, τόμ. Β΄, σελ 1071, Αθήνα 2017.

  ² Γιώργος Αναστασιάδης,  Πολιτική και συνταγματική ιστορία της Ελλάδας 1821-1941, Θεσ/κη 2001, σελ. 215.

³  Γ. Θ Μαυρογορδάτος, «Ο παρ’ ολίγον εμφύλιος πόλεμος»,, Ιστορικά, «Ελευθεροτυπία», 2-3-2000.

⁴ Ο στρατηγός Καμμένος ήταν παππούς το Πάνου Καμμένου, προέδρου του κόμματος «Ανεξάρτητοι Έλληνες».

⁵ Το Δ’  σώμα στρατού είχε στην περιοχή ευθύνης του την VI Μεραρχία Σερρών, την VII Μεραρχία Δράμας και την XII Μεραρχία Ροδόπης – Έβρου.

 ⁶ Θάρρος, 4-3-1935.

⁷ Η οργάνωση Φιλελεύθερη Δημοκρατική Νεολαία διέθετε δεκάδες παραρτήματα και σε χωριά της Δράμας, με δραστήριους νεολαίους.

⁸ Θάρρος,4-3-35.

⁹ Θάρρος, 4-3-35.

¹⁰ Θάρρος, 4-3-1935.

¹¹ Θάρρος, 7-3-1935.

¹² Θάρρος, 9-3-35.

¹³ Θάρρος, 8-3-1935.

¹⁴ Ακρόπολις, 18-3-1935

¹⁵ Σφοδρότερα πλήγηκαν από αεροπορικό βομβαρδιασμό η Καβάλα και οι Σέρρες. Η Καβάλα είχε την ατυχία , ως παραθαλάσσια πόλη, να βομβαρδιστεί ανηλεώς και από πλοία του κυβερνητικού στόλου . Είναι χαρακτηριστικό ότι ο φανατικά αντιβενιζελικός πλοίαρχος Σακελλαρίου έριξε 383 βολές στο κέντρο της πόλης. . Βλ. Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης, Ελευθέριος Βενιζέλος,ο άνθρωπος, ο ηγέτης, σελ 1085.

¹⁶ Το Φως, 14-3-1935 O Κ. Στολίγκας,  δημοσιογράφος της  Δράμας και ανταποκριτής εκείνες τις ταραγμένες μέρες της εφ. «Το Φως» παρατηρεί με νόημα που αποτυπώνει τη μεταστροφή της ατμόσφαιρας: «Τον κ. Κονδύλην συνώδευσαν μέχρι του Αεροδρομίου πλήθη λαού, αντιπροσωπεύετο δε και το ωραίον φύλον»…

¹⁷ Το Φως, 15-3-1935

¹⁸  Θάρρος, 4-1-1927.

¹⁹  Βλ.Γεωργία Μπακάλη, «Οι απαρχές του ποδοσφαίρου στη Δράμα: Η «Δόξα», η «Ελπίς» και ο κόσμος τους»,  πρόσβαση https://xronikadramas.gr/oi-aparches-toy-podosfairoy-sti-drama-i-doxa-i-elpis-kai-o-kosmos-toys-3/

²⁰ Σπύρος Βλαχόπουλος, «Ελ. Βενιζέλος – Κων. Καραμανλής, βίοι παράλληλοι;»,  «Η Καθημερινή», 2-8-2020, πρόσβαση https://www.kathimerini.gr/opinion/1090449/el-venizelos-kon-karamanlis-vioi-paralliloi/:

²¹  Το Φως, 18-3-1935.

²²  Η Βραδυνή, 17-3-35.

²³  Ελεύθερος άνθρωπος, 15-3-35.

²⁴  Ακρόπολις, 20-3-35.