Ο ΛΟΓΟΣ ΜΑΣ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΜΑΣ
Του Βασίλη Γ. Χατζηθεοδωρίδη
Πολλές φορές αναρωτιέμαι, αν και κατά πόσο έχουμε επίγνωση της πραγματικότητας ότι είμαστε κληρονόμοι του μεγάλου πνευματικού και πολιτιστικού φορτίου της αρχαιοελληνικής Γραμματείας. Είναι αλήθεια πως η περί του κόσμου γνώση μας περνάει μέσα από το δικό μας εσωτερικό κόσμο. Είναι η γνώση του κόσμου για τον καθένα μας τόσο σχετική, ώστε να διακινδυνεύει η αντικειμενικότητα του. Βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με τον εαυτό μας, που είναι το παράθυρο μέσα από το οποίο ξανοιγόμαστε με τον καιρό και προοδευτικά στην επικοινωνία, την ανίχνευση, τη γνωριμία, τη μελέτη και την κατανόηση του αισθητού και νοητού κόσμου. Από τότε που άρχισε για τον άνθρωπο η αναγωγή – η μετάβαση από την αίσθηση στη νόηση, άρχισε και η διάκριση του κόσμου σε αισθητό και νοητό, σε πραγματικό και φανταστικό, σε εξωτερικό και εσωτερικό. Ακόμη σε αντικειμενικό και υποκειμενικό, μέχρι του σημείου να λέμε «βρίσκεται στον κόσμο του».
Από αυτόν τον απέραντο, τον παράξενο, τον περίπλοκο, τον ανεξιχνίαστο κόσμο εξαρτάται άμεσα εδώ και 200.000 περίπου χρόνια η παρουσία και η εξέλιξη του ανθρώπου. Με τη βοήθεια της γλώσσας ενεργοποιούνται οι νοητικές ικανότητές του, που είναι αναμφισβήτητα σε μεγάλο βαθμό και «αποτέλεσμα των φυσικών, βιολογικών και κοινωνικών αλληλεπιδράσεων» του εγκεφάλου.
Είναι, κατά την άποψη ξένων μεγάλων γλωσσολόγων και ειδικών μελετητών της ελληνικής, η μοναδική γλώσσα «στην οποία το σημαίνον (όνομα) της λέξης εμπεριέχει απολύτως και άνευ παρερμηνείας το σημαινόμενον (νόημα)». Είναι δηλ. γλώσσα αυστηρά εννοιολογική σε αντίθεση με τις άλλες οι οποίες είναι σημειολογικές.
Η ομιλία, (γραπτή και προφορική), το μέσο αυτό επεξεργασίας, διαμόρφωσης, διατύπωσης και μεταφοράς της σκέψης, ανάλογα με τη γεωγραφική θέση, το έδαφος και το κλίμα κάθε περιοχής της γης, λαμβάνει διαφορετικά χαρακτηριστικά, μορφές και ιδιότητες και προσδιορίζει αναμφίβολα το είδος και την ποιότητα του πολιτισμού των ανθρώπων (κοινωνικών ομάδων), που την χρησιμοποιούν.
Έχει την αξία του να αναφερθεί ότι, κατά την εξελικτική πορεία τους οι γλώσσες που έχουν πρόγονο τη σφηνοειδή γραφή Α΄και Β΄, πέρασαν από το ιδεόγραμμα (ιδέα) στο γλωσσικό σύμβολο (φθόγγο). Οι γραφές αυτές πρόσφεραν τα πρώτα στοιχεία, τα πρωταρχικά δομικά υλικά της ομιλίας, που είναι τα βασικά δεδομένα, από τα οποία ξεκινούν οι γλωσσολόγοι και οι ασχολούμενοι με τις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες.
Από αυτές σχηματίζονται λέξεις, φράσεις, προτάσεις ή εκφράσεις, μορφοποιημένοι δηλ. συλλογισμοί πού συνθέτουν το λόγο, το εργαλείο παραγωγής και μετάδοσης της σκέψης. Ανοίγουν τον κόσμο των σκέψεων, των συλλογισμών και των εικόνων που μπορεί να αναφέρονται από το «ένα»: ο…, η…, το…(καρπός, χαρά, μήλο), μέχρι τα πολλά (άνθρωποι, έννοιες, σύμπαν). ή από την πολλαπλότητα που δηλώνεται με το «ένα» ως το «άπειρο», όπως είναι: ένα άτομο, μια οικογένεια, μια αυλή που την μοιράζονται πολλοί, μια γειτονιά, ένα χωριό, μια πόλη, μια περιοχή, μια ήπειρος, ένας αστερισμός, το σύμπαν κλπ.
Με σκοπό να καταδειχθούν με ένα απλούστατο παράδειγμα, οι ανυπολόγιστες δυνατότητες και ο απέραντος νοηματικός πλούτος της γλώσσας μας, θα επιχειρηθεί νοηματική ανάλυση της φράσης που σχηματίζεται από τις εξής τρεις απλούστατες λέξεις:
«Έχει ο καιρός γυρίσματα».
Πρόκειται για έκφραση του λαού μας που παριστάνει, δηλώνει, ορίζει και αποκαλύπτει από απλούστατες ως απίθανα περίπλοκες σκέψεις και από ελάχιστα ως πάρα πολλά νοήματα, σε δυο φάσεις.
Κατά την πρώτη φάση, γίνεται επί μέρους αναφορά στην ουσία (μορφή, έννοια, περιεχόμενο) και των τριών αυτών συνηθισμένων λέξεων, όταν εξετάζονται αυτόνομα, έξω από τη φράση.
Όσο απλό κι αν φαίνεται, έχουν πάρα πολλές σημασίες και περίπλοκα νοήματα.
Η λέξη «΄Εχει»: Από άποψη ερμηνείας κατά τα ορθογραφικά και ερμηνευτικά λεξικά:
α) Σημαίνει: 1) Κρατώ στα χέρια μου, είμαι κάτοχος (κύριος, κτήτορας) πράγματος, αντικειμένου, κινητού ή ακίνητου, 2) εξουσιάζω κάποιον ή κάτι, τον προσέχω, τον φυλάγω κλπ,
β) Δηλώνει: 1) συγγένεια ή σχέση (παιδί, θείο, φίλο) κλπ, ή ακόμη και φιλοξενία κάποιου,
γ) Φανερώνει: 1) Καλέ ή κακές συνήθειες, πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα (ομορφιά, μπόι, χάρες, καλή καρδιά) και πάει λέγοντας, δ) Δείχνει ότι: 1) μ’ έχουν για τρελό, τους έχω στο μυαλό μου, έχω χρόνο.
ε) Χρησιμοποιείται ως: 1) βοηθητικό για τον περιφραστικό σχηματισμό των συντελικών χρόνων (έχω πάει, έχω χαθεί, έχουν πέσε στο γκρεμό κλπ),
στ)) Μετέχει στο σχηματισμό φράσεων: 1) τα έχω χαμένα, 2) τον έχω του χεριού μου, 3) μ’ έχουν ταμένο, 4) έχω καθαρό κούτελο, 5) έχει καθαρά χέρια (μεταφορικά και κυριολεκτικά), 6) έχει τον τρόπο του (είναι πλούσιος), 7) «έχει μέσα», «έχει μπέσα», «έχει σκοπιά», «έχει τα χάλια του», «τα έχει τετρακόσια», «τα έχει πάρει στο κρανίο», «το έχει στα σκαριά», «τον έχει στο μάτι, στη μπούκα», 8) «τον έχει για τα μπάζα», περί πολλού, 9) «έχει πέραση ακόμη», «έχει μεσάνυχτα», «τα έχει τα χρονάκια του», 10) «έχω καημό», «έχω τρεχάματα».
Και αν συνδέσουμε το ρήμα με προθέσεις, ανοίγεται άλλος ένας κόσμος, πραγματικός, υποθετικός και συμβολικός.
«ο καιρός»: Μόνη της η λέξη δεν είναι τίποτε παραπάνω από ένα ουσιαστικό που ως προς τη μορφή κατατάσσεται γραμματικά στα περιληπτικά ουσιαστικά και δηλώνει σύνολο από ζώα, πρόσωπα, πράγματα, ενώ ως προς το νοηματικό της περιεχόμενο σημαίνει:
1) Κατάλληλη στιγμή, εύνοια περίστασης, ευκαιρία, 2) χρονική περίοδο πολεμική, ειρηνική, ευημερίας, πείνας κλπ), 3) συνθήκες, εποχές, καταλληλότητα περίπτωσης (καιρός να του δίνουμε, «καιρός φέρνει τα λάχανα, καιρός τα παραπούλια», μερικές φορές (από καιρό σε καιρό), απώλεια χρόνου (χάνω τον καιρό μου), 4) καθορισμένο χρόνο, προθεσμία, χρονολογία, ώρα, ηλικία, 5) «εν καιρώ», «εις καιρόν», «προ καιρού», «κατά καιρούς» κλπ.
«γυρίσματα»: Στον πληθυντικό αριθμό, όπως εμφανίζεται το ουσιαστικό σημαίνει απλά: 1) στροφές, περιστροφές, καμπές, φιγούρες χορού, μεταβολές χρόνου σελήνης, επιστροφές, επανόδους, περιπλανήσεις, 2) περιφορές (εικόνων, λειψάνων κλπ), 3) πισωγυρίσματα, 4) ανατροπές, στριφώματα, 5) γυρίσματα σκηνών κινηματογράφου, 5) επωδός σε τραγούδια, 6) διαστροφές, 7) γυρίσματα: πλάτης, δακτυλιδιών, υπεροχή σε εμπειρία (όταν εσύ πήγαινες, εγώ επέστρεφα, 8) κάμψεις κλπ.
Κατά τη δεύτερη φάση, αντιμετωπίζεται η φράση ως σύνολο. Και τότε ξεδιπλώνονται απροσδόκητα πολλά όμοια, συναφή και ετερόκλητα νοήματα, δείγματα μιας γλώσσας πολυσήμαντης, πολυδιάστατης και πολυνοηματικής. Τεκμηριώνεται αναμφισβήτητα ότι η ελληνική είναι γλωσσικό όργανο που μπορεί να κατανοείται και να χρησιμοποιείται από τους απλούς ανθρώπους ως τους λόγιους.
Οι τρεις λέξεις μαζί διαμορφώνουν, κατασκευάζουν ένα οικοδόμημα που δεν έχει από εννοιολογική και νοηματική άποψη καμιά σχέση με τα επί μέρους στοιχεία, από τα οποία έχει κατασκευαστεί, όπως το κτήριο που ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο δεν παραπέμπει στην πέτρα, την, άμμο, το σίδερο, το τσιμέντο, το ξύλο και άλλα επί μέρους υλικά από τα οποία κατασκευάστηκε.
Η προσπάθεια αυτή αποτελεί ελάχιστο δείγμα των δυνατοτήτων που διαθέτει η ελληνική γλώσσα, ως μέσο έκφρασης συναισθημάτων και ως όργανο δημιουργίας, επεξεργασίας και παρουσίασης της ανθρώπινης σκέψης. Θετική και θεωρητική σκέψη, λογική, συμβολισμοί και υψηλά νοήματα, προκαλούν το θαυμασμό τόσο των θετικών όσο και των θεωρητικών επιστημόνων.
Δικαίως επομένως αποκαλείται η τελειότερη γλώσσα από πάρα πολλούς λόγιους και γλωσσολόγους, όπως τον Φρειδερίκο Σαγκρέδο, Βάσκο καθηγητή γλωσσολογίας και Πρόεδρο της Ελληνικής Ακαδημίας Βασκωνίας, που είπε:
«Η Ελληνική γλώσσα είναι η καλύτερη κληρονομιά που έχει στη διάθεσή του ο άνθρωπος για την ανέλιξη του εγκεφάλου του».
