« Η ΔΡΑΜΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
Αφιέρωμα Μνήμης»
Tου Βασίλη Γ. Χατζηθεοδωρίδη
Ανάμεσα στη σειρά αφιερωμάτων επ’ ευκαιρία της συμπλήρωσης εκατό χρόνων από την εγκατάσταση του Μουσταφά Κεμάλ (19 Μαΐου 1919) στην Σαμψούντα, την αρχαία Αμισό του Πόντου και της γνωστής γενοκτονίας, «Η Δράμα των Προσφύγων» κατέχει -ομολογουμένως- περίοπτη θέση.
Πρόκειται –κατά τη γνώμη μου- για μια από τις ελάχιστες εκδόσεις κειμένων υψηλής ιστορικής και αισθητικής παρουσίας. Στο έργο συνδυάζονται βιωματικό ιστορικό περιεχόμενο και καλλιτεχνική φωτογραφημένη διαχρονική παρουσίαση της προσφυγιάς σε μια αξιοθαύμαστη δημιουργική συμπόρευση γηγενών και προσφύγων.
Δυο πολύ αξιόλογοι άνθρωποι του τόπου μας, από διαφορετικούς καταγωγικούς χώρους, η φιλόλογος και ερευνήτρια Γεωργία Μπακάλη και ο φιλόλογος Δημήτρης Ι. Σφακιανάκης, ένωσαν τις ξεχωριστές ευρηματικές τους πνευματικές και καλλιτεχνικές δυνάμεις και τις αφιέρωσαν σε «έργα και ημέρες» της προσφυγιάς της Δράμας.
Κατάφεραν να διεισδύσουν στο ποικιλόμορφο κοινωνικό μωσαϊκό των προσφύγων, να ταυτιστούν με την προέλευση, την ιστορία, τον τρόπο ζωής, τα βιώματα και τις αναμνήσεις τους και να παρουσιάσουν μια ακριβή ενότητα λόγου και εικόνας, στο επίτομο έργο τους «Η ΔΡΑΜΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ».
Έχουν εκδοθεί όχι λίγα κείμενα ως τώρα, που ασχολούνται με επί μέρους καταγραφές για τους Θράκες, τους Ίωνες, τους Καπαδόκες, τους Πόντιους κλπ., ελάχιστα όμως σε μια ενότητα για τους πρόσφυγες. Το πολύπαθο αυτό κομμάτι του ελληνισμού της Ανατολής, που βγήκε απρόσμενα από την κόλαση της φρίκης, πήρε το ματωμένο δρόμο του ξεριζωμού και βρέθηκε βαριά σημαδεμένο από πληγές, αρρώστιες, γύμνια και πείνα και βρέθηκε στη φτωχή αγκαλιά της κατεστραμμένης από τους πολέμους και τη διχόνοια πατρίδα των μακρινών ονείρων του.
Με δεδομένο μάλιστα το γεγονός ότι η Δράμα είναι μια κυριολεκτικά προσφυγομάνα πόλη, το θέμα αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Η ενασχόληση των συγγραφέων εδράζεται-όπως ομολογούν- από τη μια στην αγωνία τους να προλάβουν «προφορικές μνήμες» και «φωτογραφικά απομεινάρια», πριν τα καταβροχθίσει ο παμφάγος χρόνος και από την άλλη η συγκυρία των εκατό χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο σκοπός τους ξεκάθαρος και ιερός: «Το Αφιέρωμα αυτό είναι ένα οδοιπορικό στο χώρο και το χρόνο, σε πρόσωπα και πράγματα της τοπικής ιστορίας μας, για μια απόπειρα κωδικοποίησης της ταυτότητάς μας».
Την εσωτερική δομή του βιβλίου ορίζουν τρεις ενότητες: Ο ξεριζωμός από την πατρίδα και το ρίζωμα στη νέα, η προβολή του δημιουργικού μόχθου για επιβίωση και προκοπή μέσα από επιλεγμένες φωτογραφίες και κείμενα και η παρουσία πτυχών της προσφυγικής αποκατάστασης μέσα από πρωτογενείς πηγές.
Σε ό,τι αφορά την εξωτερική μορφή του βιβλίου, από πρώτη ματιά αποκαλύπτεται η έκδοση ασυνήθιστα πολυτελής και επιμελημένη, διαστάσεων 24χ34 cm, και σε καθεμιά από τις 272 σελίδες του αναπνέουν άνετα, περίτεχνα επιλεγμένα κείμενα και παλιές φωτογραφίες ειδικής επεξεργασίας, προκειμένου να εξασφαλιστεί η-αναγκαία μέγιστη για την περίσταση ευκρίνεια.
Κατανοώ, ως ένα βαθμό, τις ομολογημένες σοβαρές δυσκολίες συγκέντρωσης φωτογραφικού υλικού, γιατί τις αντιμετώπισα στη δεκαετία 1990 κατά την ενασχόλησή μου με τη συγγραφή του βιβλίου «Η Δράμα του 20ού αιώνα».
Τα κείμενα από την αρχή ως το τέλος του βιβλίου δεν είναι μόνο αυστηρά επιλεγμένα, αλλά και άρτια ιστορικά και επιστημονικά τεκμηριωμένα.
Οι φωτογραφίες ταξινομούνται εύστοχα θεματικά και παρουσιάζουν διαχρονικά βιωματικές απεικονίσεις της ζωής των προσφύγων. Οι χειρότερες από αυτές, συγκρινόμενες από άποψη ποιότητας και περιεχομένου, με τις καλύτερες που βρίσκονται στα ξεχασμένα, σκοτεινά ερμάρια και τα μπαούλα των κατόχων τους, επιτελούν ασύγκριτα καλύτερα από εκείνες τον προορισμό τους, γιατί η δημοσίευση τα μεταπλάθει σε φωτεινά σύμβολα συντήρησης της ατομικής και της κοινωνικής μνήμης.
Εξαιρετική δυναμική προσφέρουν στο έργο και τα προλογικά κείμενα της Ομότιμης Καθηγήτριας του ΑΠΘ Άρτέμιδος Ξανθοπούλου –Κυριακού με τίτλο «Εις Ενθύμησιν» και του Καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του ίδιου Πανεπιστημίου Γιάννη Μουρέλου με τίτλο «Οι προκλήσεις του Ελληνικού Μεσοπολέμου».
Συνήθως, αν όχι κατά κανόνα, οι απλοί αναγνώστες παραμένουν ανυποψίαστοι από τον αθέατο όγκο του μόχθου και της περιπέτειας που βρίσκονται κρυμμένες πίσω από παρόμοιες ερευνητικές προσπάθειες. Η πολλαπλότητα του προσφυγικού κόσμου, ως προς την ιδιαίτερη καταγωγή, το ξεχωριστό γλωσσικό ιδίωμα, τα διαφορετικά ήθη και έθιμα, που πρέπει να αγωνιστεί από τη μια μέρα στην άλλη, χωρίς μέσα, για επιβίωση, απαιτούσαν αναμφισβήτητα μελετητές ειδικές ικανότητες προσέγγισης, προικισμένα με ευγένεια, υπομονή, μεθοδικότητα, προσήνεια και εκπαιδευτική εμπειρία, όπως είναι τα επίλεκτα μέλη της δραμινής κοινωνίας Γεωργία Μπακάλη και Δημήτρης Ι. Σφακιανάκης.
Το επιστημονικό κύρος και την κοινωνική αξία του πονήματος πολλαπλασιάζει –νομίζω βάσιμα- και μια εκτενής αναφορά στους πάρα πολλούς φορείς, πηγές και συγκεκριμένα πρόσωπα, που στήριξαν ηθικά και υλικά την ερευνητική και εκδοτική παρουσίαση του πονήματος.
Δεν παραλείπεται ούτε η αναφορά στους ανθρώπους που επιμελήθηκαν τα κείμενα, σχεδίασαν, σελιδοποίησαν το τελικό κείμενο και επεξεργάστηκαν τις φωτογραφίες, σχεδίασαν το εξώφυλλο και προέβησαν στην τυπογραφική παραγωγή.
Ειδικότερη όμως μνεία γίνεται στο επιχειρηματικό καμάρι της Δράμας, την εταιρεία Raycap, η οποία χρηματοδότησε απλόχερα την έκδοση του έργου.
Το πόνημα αυτό, εκτός των άλλων, είναι για τους συγγραφείς και ένα ασφαλές δείγμα γεμάτο προσδοκίες για επόμενα επίσης αξιόλογα πνευματικά έργα.
