Περνάει η μάσκα
το τέστ νομιμότητας;
Γράφει ο Γιώργος Φιλτσόγλου, Νομικός
Πριν προλάβει να περάσει ένα τρίμηνο, από τη στιγμή που αρχίσαμε να επιστρέφουμε με δειλά βήματα στην προ- κορονοϊού εποχή, βρεθήκαμε αντιμέτωποι με ένα δεύτερο κύμα κρουσμάτων του Covid-19. Παρόλο που οι βαρέως νοσούντες φαίνεται πως πλέον αποτελούν ισχνή μειοψηφία των συνολικών κρουσμάτων, ο απόλυτος αριθμών των φορέων του ιού αυξάνεται με ταχύτερους ρυθμούς, ακόμα και από αυτούς της πρώτης φάσης έξαρσης της επιδημίας. Τα νέα επιδημιολογικά δεδομένα στη χώρα, καθώς και οι καθημερινές συνήθειες του πληθυσμού κατά τους ζεστούς μήνες του έτους φαίνεται πως θορύβησαν τους ειδικούς, αλλά και την κυβέρνηση. Αποφασίστηκε επομένως η λήψη μέτρων αποτροπής έξαρσης της νόσου, ανάμεσα σε αυτά και η υποχρεωτική χρήση μάσκας σε όλους τους κλειστούς χώρους, πέραν από τα σπίτια μας.
Από την πρώτη στιγμή της ανακοίνωσης του μέτρου υπήρξαν αντιδράσεις, σχετικά με τη σκοπιμότητα του μέτρου, αλλά και με τις συνέπειες που θα επέφερε αυτό στην οικονομική ζωή της χώρας. Από διάφορους κύκλους το μέτρο χαρακτηρίστηκε περιττό, ενώ άλλοι απόρησαν γιατί δεν εφαρμόστηκε κατά την πρώτη φάση έξαρσης. Κατά πόσο όμως οι αντιδράσεις αυτές έχουν νομική βάση;
Για να απαντήσουμε με νομικά επιχειρήματα στο παραπάνω ζήτημα πρέπει πρώτα να αξιολογήσουμε τη νέα νόσο. Επειδή όμως εμείς δεν διαθέτουμε τέτοια κατάρτιση, θα λάβουμε ως δεδομένο, πάνω στο οποίο θα ξεδιπλώσουμε τη σκέψη μας, το γεγονός ότι ο κορονοϊός πράγματι αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για τη δημόσια υγεία και έχει τα χαρακτηριστικά επιδημίας. Ο πολύ υψηλός δείκτης μεταδοτικότητας φαίνεται πως αποτελεί το πιο επικίνδυνο χαρακτηριστικό του. Λαμβάνουμε δηλαδή υπόψη την άποψη της πλειοψηφίας της ιατρικής κοινότητος με την επισήμανση ότι δεν είμαστε ειδικοί για να αξιολογήσουμε την άποψη αυτή.
Καταρχάς το κράτος υποχρεούται να λαμβάνει μέτρα για την προστασία της δημόσιας υγείας και για την πρόληψη επιδημικών ασθενειών. Η υποχρέωση αυτή προκύπτει από διάφορα άρθρα του Συντάγματος, μεταξύ των οποίων το 18 παρ.3 όπου γίνεται λόγος για επίταξη με σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας, αλλά και το 21 παρ.3 όπου αναφέρεται ότι το κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών. Αντίστοιχη υποχρέωση προκύπτει και από το Διεθνές Δίκαιο, όπως για παράδειγμα από το άρθρο 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), όπου καθιερώνεται το δικαίωμα στη ζωή του ανθρώπου και το άρθρο 12 του Διεθνούς Συμφώνου για τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα, όπου καθιερώνεται το δικαίωμα στην υγεία. Ταυτόχρονα και οι πολίτες σε ατομικό επίπεδο υποχρεούνται από το 25 παρ.4 Συντάγματος να λαμβάνουν μέτρα για την προστασία των συμπολιτών τους, αλλά αξιώνουν και την προστασία της προσωπικής τους υγείας μέσω του 5 παρ.5 Συντάγματος.
Παρατηρούμε συνεπώς ότι υπάρχει ένα ευρύτατο νομοθετικό πλαίσιο που υποχρεώνει το κράτος και τους πολίτες να σέβονται και να προστατεύουν τη δημόσια υγεία. Στο πλαίσιο αυτό αποφασίστηκε και το επίμαχο μέτρο της υποχρεωτικής χρήσης μάσκας σε όλους τους κλειστούς χώρους από όλους χωρίς εξαιρέσεις. Μάλιστα για τη μη τήρηση του μέτρου προβλέφθηκε διοικητικό πρόστιμο αξίας 150 ευρώ. Ένα τέτοιο νομοθέτημα είναι επόμενο να συνιστά περιορισμό των συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων μας. Πιο συγκεκριμένα η υποχρεωτική χρήση της μάσκας φαίνεται να θίγει το δικαίωμα του ανθρώπου να παρουσιάζεται στους άλλους όπως επιθυμεί και να συμμετέχει στην κοινωνική ζωή της χώρας χωρίς περιορισμούς (5 παρ.1 Συντάγματος). Πιο σοβαροί όμως φαίνεται να είναι ειδικά οι περιορισμοί που επιβάλλονται σε εργαζόμενους και επαγγελματίες. Για παράδειγμα, κάποιος επιχειρηματίας λιανικού εμπορίου είναι ουσιαστικά αναγκασμένος να μην δέχεται πολίτες που δεν φορούν μάσκα, γεγονός που συνιστά περιορισμό της επιχειρηματικής του ελευθερίας, δηλαδή της ελευθερίας να θέτει ο ίδιος τους κανόνες λειτουργίας της επιχείρησής του. Αντίστοιχα ένας εργαζόμενος φαίνεται πως θίγεται στην ελευθερία του τρόπου άσκησης της εργασίας του, καθώς είναι υποχρεωμένος, υπό την απειλή προστίμου και δυσφήμισης της επιχείρησης, να φοράει την προστατευτική μάσκα. Είναι όμως οι περιορισμοί αυτοί νόμιμοι και συνταγματικά ανεκτοί;
Για να αξιολογήσουμε τη νομιμότητα των περιορισμών αυτών θα πρέπει, όπως πάντοτε συμβαίνει στη συνταγματική επιστήμη, να αξιοποιήσουμε την αρχή της αναλογικότητας. Θα επιχειρήσουμε δηλαδή να διαπιστώσουμε εν τέλει αν οι περιορισμοί που συνδέονται με την υποχρεωτική χρήση μάσκας σε όλους τους κλειστούς χώρους είναι στη “νοητή ζυγαριά” ελαφρύτεροι από τα οφέλη που προσδοκώνται. Ο έλεγχος αναλογικότητας του μέτρου περνάει από τρία στάδια. Στο πρώτο στάδιο ελέγχεται αν το μέτρο είναι κατάλληλο να εξυπηρετήσει τον σκοπό για τον οποίο θεσπίστηκε. Στο δεύτερο στάδιο κρίνεται η αναγκαιότητα του μέτρου, δηλαδή αν ήταν ένα από τα ηπιότερα μέτρα που μπορούσαν να προβλεφθούν για την αντιμετώπιση της επιδημίας. Στο τρίτο στάδιο, το οποίο σπάνια αξιοποιείται από τα δικαστήρια, γίνεται ένα ζύγισμα κόστους και κέρδους από το μέτρο σε μια νοητή ζυγαριά. Πριν όμως φτάσουμε στα στάδια ελέγχου, αξίζει να επισημάνουμε πως τα ελληνικά δικαστήρια ανέκαθεν περιορίζονται σε έναν οριακό έλεγχο των νόμων. Δεν προτείνουν δηλαδή νομοθετικές ρυθμίσεις, ούτε εξετάζουν όλες τις πιθανές εναλλακτικές νομοθετικές επιλογές, διότι κάτι τέτοιο θα συνιστούσε ανεπίτρεπτη επέμβαση στο έργο του νομοθέτη. Ο έλεγχος από τα δικαστήρια είναι ακόμα πιο οριακός σε περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης και απρόβλεπτων περιστάσεων, όπως η περίσταση μιας άκρως μεταδοτικής νόσου. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο δικαστής αρκείται στο να διαπιστώσει απλώς εάν το μέτρο που λαμβάνεται εξυπηρετεί το σκοπό, σε καμμία περίπτωση δεν υποδεικνύει άλλο μέτρο που κατά την κρίση του είναι περισσότερο εύστοχο. Άλλωστε η προτεραιότητα των νομοθετικών επιλογών ανήκει στο νομοθέτη, δηλαδή στη Βουλή, όπως η προτεραιότητα του ελέγχου των νόμων ανήκει στο δικαστήριο.
Σε αυτό το πλαίσιο, το μέτρο της υποχρεωτικής χρήσης μάσκας στους κλειστούς χώρους θα κριθεί ότι είναι κατάλληλο να εξυπηρετήσει το σκοπό του, δηλαδή την αποτροπή εξάπλωσης της νόσου. Εδώ και δεκαετίες ολόκληρες η μάσκα χρησιμοποιείται από τους ασθενείς και τους ιατρούς για την αποφυγή μολύνσεων, ενώ η ύπαρξη ασυμπτωματικών φορέων του ιού φαίνεται πως αποτελεί επιχείρημα για τη χρήση της μάσκας και από αυτούς που δεν νοσούν. Όσον αφορά την αναγκαιότητα του μέτρου, θα διαπιστώσουμε και από την εμπειρία της άνοιξης του 2020, ότι το μέτρο αυτό είναι πολύ ηπιότερο από άλλα, που θα μπορούσαν να επιβληθούν για την αποτροπή εξάπλωσης της νόσου (βλ περιορισμούς μετακινήσεων και αναστολή λειτουργίας καταστημάτων). Ίσως ένα ηπιότερο μέτρο θα ήταν η επιβολή μαζικών μοριακών ελέγχων Covid-19 στους πολίτες με πολύ μεγάλη συχνότητα, ωστόσο ένα τέτοιο μέτρο μπορεί τελικά να είναι πολύ πιο ασύμφορο για τον Έλληνα φορολογούμενο.
Συμπεραίνουμε ότι το μέτρο της υποχρεωτικής χρήσης μάσκας περνάει το τέστ νομιμότητας. Δεν φαίνεται να υπάρχει περιθώριο ώστε να κρίνει ο Έλληνας δικαστής τη χρήση μάσκας αντισυνταγματική. Ωστόσο, ο κάθε πολίτης ξεχωριστά έχει το δικαίωμα να διαφωνεί ως προς την ηθική διάσταση του μέτρου. Ο απόλυτος περιορισμός της ελευθερίας άσκησης κριτικής μόνο νόμιμος δεν είναι…
