Οι Εβραίοι

της Δράμας  

Έρευνα –επιμέλεια Ιωάννης Στ. Σταυρίδης

Το 1996 ο «Πρωινός Τύπος» αποφασίζει να ξεκινήσει μία έρευνα για τους Εβραίους της Δράμας, την οποία ανέλαβε η συνεργάτιδα της εφημερίδας μας Δήμητρα Μαντζιώρη. Μέσα από ιστορικά βιβλία, διάφορες καταγραφές στα αρχεία φορέων του Νομού, συνεντεύξεις με τους ελάχιστους εναπομείναντες Δραμινούς εβραϊκής καταγωγής κ.α. η Δήμητρα Μαντζιώρη, κατάφερε να φέρεις εις πέρας και να ολοκληρώσει τη δύσκολη αυτή έρευνα. Έτσι, στα τέλη του 1996 ξεκίνησε να δημοσιεύεται το αφιέρωμα για τους Εβραίους της Δράμας στον «Π.Τ.»˙  ένα αφιέρωμα – όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται και στον υπότιτλο της έρευνας – σ’ ένα λαό που έζησε στην πόλη μας έντονες στιγμές ευτυχίας και ευημερίας, αλλά και φόβου και αγωνίας υπό την σκιά των ναζιστικών διωγμών.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Εβραίοι, ένας λαός πολυσυζητημένος, ίσως και παρεξηγημένος, που άφησε τα δικά του ίχνη στο διάβα της μακραίωνης ιστορικής πορείας.

Αν δεχθούμε πως η ζωή κάθε ανθρώπου είναι προκαθορισμένη από την Ανώτερη Θεϊκή Δύναμη υπό της οποίας την προστασία τελούμε, δηλαδή ο καθένας από εμάς είναι δέσμιος της μοίρας του, όπως συνηθίζουμε να λέμε, τότε στην περίπτωση των Εβραίων η μοίρα, τους όρισε μια κακοτράχαλη και δυσδιάβατη    πορεία.

Με αφετηρία τον 14^ο π.Χ. και τέλος (ίσως) τον περασμένο αιώνα, ο λαός αυτός γνώρισε πρωτοφανείς για τα ανθρώπινα δεδομένα διωγμούς.  Διωγμούς που έμειναν ανεξίτηλοι στην ανθρώπινη μνήμη για την κτηνωδία τους και την έκτασή τους.

Ανάμεσα στις χώρες στις οποίες κατέφυγαν οι Εβραίοι στην προσπάθειά τους να σωθούν, είναι και η Ελλάδα. Μάλιστα αναφορές ύπαρξης οργανωμένων εβραϊκών κοινοτήτων και κατ΄ επέκταση συναγωγών, υπάρχουν ήδη από το 139 π.Χ. Κατά τον Ιώσιπο υπάρχει εβραϊκή παρουσία στη Σπάρτη, στη Σάμο, Κνίδο, Κώ, Κρήτη, Ρόδο και αλλού. Στις Εβραϊκές συναγωγές των Φιλίππων, Θεσσαλονίκης, Βεροίας, Αθηνών και Κορίνθου αναφέρεται ο Απόστολος Παύλος στις επιστολές του, ο οποίος δίδαξε στα μέρη αυτά τον Χριστιανισμό περίπου το 50 μ. Χ. Ερείπια αρχαίων συναγωγών σώζονται μέχρι σήμερα στη Δήλο, στην Αίγινα ενώ πολλές Εβραϊκές κοινότητες επισημαίνονται στη Μακεδονία την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας.

Για τη Δράμα  δεν υπάρχουν σχετικές πληροφορίες. Έτσι, δε μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι υπήρχε Εβραϊκή παροικία στη πόλη μας κατά την περίοδο εκείνη. Όπως όμως αναφέρει ο Δραμινός ιστορικός – μελετητής Β. Πασχαλίδης στο βιβλίο του «ΔΡΑΜΙΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ», υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις που πρέπει να μας κάνουν λίγο πολύ επιφυλακτικούς για ν΄ απορρίψουμε  την άποψη, ότι τότε δεν υπήρχαν Εβραίοι στη Δράμα.

Συγκεκριμένα η Δράμα ήταν ο πρώτος σταθμός της οδού που άρχιζε από τους           Φιλίππους και τελείωνε στην Ηράκλεια της Σιντικής. Από τον δρόμο αυτόν περνούσαν όλες οι μεταφορές εφοδίων, εμπορευμάτων και ανθρώπων. Ήταν πολύ φυσικό στην επίκαιρη αυτή θέση να είχαν αναπτυχθεί οι εμπορικές συναλλαγές και να είχαν δημιουργηθεί εμπορικά καταστήματα. Όταν λοιπόν σκεφθούμε ότι στους Φιλίππους υπήρχε αξιόλογη εβραϊκή κοινότητα με πολλά εμπορικά καταστήματα, όπως προκύπτει από τις ιστορικές πηγές, θα πρέπει να υποθέσουμε ότι και στον πρώτο εμπορικό σταθμό του δρόμου Φιλίππων – Ηράκλειας, που ήταν η Δράμα, υπήρχαν αρκετοί Εβραίοι εμπορευόμενοι. Οι Εβραίοι αυτοί πρέπει να ανήκαν στη λεγόμενη πρώτη ομάδα, οι οποίοι ήταν ελληνόφωνοι και ονομάζονταν Ρωμανιώτες. Η άποψη αυτή ενισχύεται από το γεγονός πως κατά τους Βυζαντινούς χρόνους παρατηρείται μια έντονη δραστηριότητα της εβραϊκής παροικίας της πόλεως, που σήμαινε ότι η παρουσία αυτή θα στηρίζονταν σε μια παλιότερη μακροχρόνια παράδοση στην άσκηση το μεταπρατικού εμπορίου από τους Εβραίους στο επίκαιρο αυτό σημείο της σημαντικής αυτής αρτηρίας.

Άλλωστε όταν πέρασε ο Βενιαμίν   Τουδέλας (ήταν Εβραίος περιηγητής  και επισκέπτονταν όλες εβραϊκές κοινότητες ανά τον κόσμο, κρατώντας σημειώσεις)  από τη Δράμα στα 1172, συνάντησε μια ζωντανή εβραϊκή κοινότητα με 140 άτομα, τα οποία ασφαλώς πίστευαν ότι κατάγονταν από προγόνους γεννημένους στη πόλη αυτή.

Αν συγκρίνουμε τα στοιχεία που μας δίνει ο Βενιαμίν Τουδέλας πρέπει να πιστεύουμε ότι η εβραϊκή παροικία της Δράμας, ήταν πολύ αξιόλογη. Κι αυτό γιατί η παροικία της Θεσσαλονίκης αριθμούσε τότε μόνο 500 άτομα, των Σερρών μόνο 30 άτομα και της Καβάλας μόνο 20 άτομα. Αντίθετα στη πόλη μας σε αναλογία πληθυσμού κατοικούσαν περισσότεροι Εβραίοι ( 150 άτομα).

Αυτό και μόνο δείχνει ότι υπήρχε τότε (1172 – 1173) καλά συγκροτημένη  εβραϊκή κοινότητα στη Δράμα, που υπερτερούσε αριθμητικά από τις άλλες γειτονικές πόλεις. Και το γεγονός αυτό μας δείχνει και κάτι άλλο. Ότι η επίκαιρη συγκοινωνιακή θέση της Δράμας προσέλκυε  ασφαλώς τους Εβαραίους να προτιμήσουν αυτήν περισσότερο μεταξύ των άλλων οικισμών της Χριστουπόλεως   και των Σερρών. Η άνοδος αυτή της κοινότητας τότε, οφείλονταν σε δύο ανθρώπους, στον Ισήφ και τον Μιχαήλ που ήταν οι πνευματικοί ηγέτες των Εβραίων που ζούσαν στην περιοχή μας στα χρόνια εκείνα.

Εκτός από τους Εβραίους της πρώτης ομάδος ( Ρωμανιώτες), υπάρχουν και αυτοί της δεύτερης ομάδος που κατέβηκαν στη Μακεδονία και σκορπίστηκαν στις διάφορες πόλεις μετά το έτος 1376. Οι Εβραίοι αυτοί ονομάζονταν Εσκενάζι και κατέβηκαν από τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Μιλούσαν και έγραφαν την γλώσσα της χώρας από την οποία προέρχονταν και η οποία ήταν κατά βάση η Γερμανική ή η Σλαβική.

Στη Δράμα άρχισαν να εγκαθίστανται μετά το παραπάνω έτος. Ήταν αυστηρά προσηλωμένοι στη παράδοση και δεν αφομοιώθηκαν ούτε από τους ντόπιους Εβραίους, αλλά ούτε περισσότερο από τους Εβραίους που έφθασαν στη πόλη μας κατά τον 15^ο αι. Σιγά – σιγά όμως «έσβησαν» και τελικά δεν έμεινε κανένας τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας.

Τέλος έχουμε και τους Εβραίους της τρίτης  ομάδας, που ήταν και η πολυπληθέστερη. Η εγκατάστασή τους στη Δράμα άρχισε μετά το 1492. Είχαν διωχθεί από την Ισπανία κατά τη διάρκεια της Βασιλείας του Φερδινάρδου και της Ισαβέλλας και ονομάζονταν Σεφαραδίτες. Μιλούσαν και έγραφαν την Ισπανική γλώσσα παραφθαρμένη. Οι Εβραίοι της ομάδος αυτής τελικά επικράτησαν μεταξύ των άλλων και έδωσαν δικό τους χρώμα στη πόλη.

Η ακμή αυτή των Εβραίων στη Μακεδονία περιεστάλη από τον ψευδομεσία Σαμπαταϊ Σεβή το 1675, ο οποίος με το κήρυγμά του προκάλεσε πολλές αντιδράσεις και αναγκάστηκε να εξισλαμιστεί όπως άλλωστε και οι οπαδοί του.

Από το 1675 που αρχίζει η παρακμή των Ευρωπαϊκών κοινοτήτων στη Μακεδονία μέχρι το 1903 περίπου, δεν βρήκαμε στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την παρουσία Εβραίων στη Δράμα. Εν τούτοις στο βιβλίο «Ιστορία της Δράμας» του Φώτη Τριάρχη διαβάζουμε ότι το 1904 οι Εβραίοι της Δράμας υπολογίζονταν στους 500. Αξίζει επίσης ν΄ αναφέρουμε το γεγονός πως σε ιστορική πηγή του 1913 δεν γίνεται λόγος για ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου στη Δράμα.

( ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ασχολούμενη για  την Παλιά Δράμα επί σειρά ετών η στήλη αυτή, στις 3 Ιανουαρίου του 1913, στην εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» εντοπίζει κείμενο που αποδεικνύει, πως όντως το 1913 δεν υπάρχουν Ισραηλίτες στη Δράμα. Και αυτό οφείλεται στις πληροφορίες της Ισραηλιτικής Κοινότητας ότι θα ακολουθήσει πολύ σύντομα νέος πόλεμος μεταξύ Τούρκων και Βουλγάρων. Φοβούμενη για την νέα σύρραξη ο Ραββίνος Σαλέμ καλεί τους ομοεθνείς τους να αποχωρήσουν από τη Δράμα. Συγκεκριμένα στις 3.1.1913 διαβάζουμε στην «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ».

«Υπό τον ανωτέρω τίτλον η συνάδελφος «Εντεπαντάν» γράφει ότι αντιπρόσωποι Ισραηλίται εκ Δράμας ηυχαρίστησαν δια της εφημερίδος ταύτης τον ελληνικόν πληθυσμόν Δοξάτου δια την πρόθυμον συνδρομήν ήν τοις παρέσχον κατά τα τελευταία γεγονότα.

Ο Ραββίνος της Ισραηλιτικής Κοινότητος επιστέλλει εις την «Εντεπαντάν» τα εξής:

Ο Ισραηλιτικός λαός Δράμας μαθών, ότι επρόκειτο να συγκροτηθή μάχη μεταξύ Βουλγάρων και τούρκων εν αυτή τη πόλει εγκατέλιπεν εσπευσμένως αυτήν, όπως αποφύγη τας συνεπείας του βομβαρδισμού και των πυροβολισμών.

Καθ΄ όδόν βλέπομεν να έρχωνται προς συνάντησίν μας, οι αδελφοί μας Έλληνες με του φανούς εις τας χείρας. Μας εφιλοξένησαν κατ΄ αρχάς εις το σχολείον του χωρίου και μας έδωσαν άρτον, ύδωρ και καπνόν ενθαρρύνοντες μας συγχρόνως δια καλών λόγων. Αφ΄ ού ανεπαύθημεν ολίγον, προσεκλήθημεν υπό των Ελλήνων κατοίκων να μεταβώμεν εις τας κατοικίας των, ένθα εμείναμεν τρείς ή τέσσατας ημέρας και όπου μας περιεποιήθησαν ως ιδίους των αδελφούς.

Δεν ευρίσκομεν λόγους δια να ευχαριστήσωμεν πάντας τους χρηστους αυτούς ανθρώπους, η ευγνωμοσύνη μας δεν θα εξαλειφθή από τας κερδίας μας. Τοις εύχομαι την θείαν ανταμοιβήν».

Δια την Ισραηλιτικήν

Κοινότητα Δράμας

Ραββίνος Σαλέμ.

 Όπως σημειώνει η ίδια πηγή ο πληθυσμός της, την χρονολογία αυτή είναι 3.000 Έλληνες και 200 Τούρκοι. Αντίθετα στη γειτονική πόλη των Σερρών μεταξύ του πληθυσμού της υπάρχουν και 1900 Εβραίοι και Ευρωπαίοι ανάμεικτοι.

Δεν ξέρουμε, ούτε μπορέσαμε να μάθουμε που οφείλεται που οφείλεται η απουσία των Εβραίων από τη Δράμα το 1913 ( το παραπάνω ευχαριστήριο των Εβραίων δίνει την εξήγηση), σύμφωνα όμως με άλλη πηγή πληροφορούμαστε ότι το 1916 οι Εβραίοι που κατοικούν σ΄ αυτήν είναι 2.900 και ότι επίσης αυτοί μετακινήθηκαν από τις Σέρρες. Πρέπει ακόμη να σημειώσουμε ότι στο κτίριο του αντλιοστασίου του Δήμου μας επί της οδού Αγίας Βαρβάρας βρέθηκε εβραϊκή επιγραφή από τον κ. Πασχαλίδη Βασίλη, η οποία αναφέρεται σε μια νεαρή Εβραία που πέθανε γύρω στα 1927.

Η επιγραφή  αυτή πιστοποιεί με τον καλύτερο τρόπο την εμφάνιση και πάλι του εβραϊκού στοιχείου στην Δράμα. Η εμφάνιση αυτή, όπως προκύπτει από τα παραπάνω πρέπει να έγινε μεταξύ της χρονικής περιόδου 1914 – 1927.

Το περιεχόμενο της ταφικής εβραϊκής πλάκας είναι το εξής:

«Εδώ κείνται τα οστά της αλησμόνητης Μαζαλτσόβα Αμαρίλλιο, που πέθανε σε ηλικία 32 ετών και όπως ο Θεός αναπαύσει την ψυχή της.

Πέθανε  το έτος 5688 από εγκαταστάσεως Αβραάμ στην Ιερουσαλήμ (για  μας έτος 1928)».

Το κείμενο είναι γραμμένο στην Ισπανοεβραϊκή και την μετάφραση  την έκανε ο έμπορος Μωϋσής Πεσσάχ το 1969.

Όσον αφορά τους Εβραίους που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην πόλη μας έχουμε πληροφορίες μόνο γι  αυτούς που ανήκουν στην τρίτη ομάδα δηλ. τους Ισπανόφωνους (Σεφαραδίτες). Αυτοί όπως έχουμε ήδη αναφέρει εκδιώχθηκαν από την  Ισπανία τον 15^ο αι. περίπου.

Στο σημείο αυτό και προτού προχωρήσουμε σε περισσότερες πληροφορίες, θα θέλαμε να γνωρίσουμε μερικούς Εβραίους που έζησαν στην πόλη μας προπολεμικά, των οποίων τα ονόματα και το επαγγέλματα κατορθώσαμε να μάθουμε μετά από πολύ κόπο.

• Ερρίκος Χαϊμ: Είχε μαγαζί με κουβέρτες, βελέντζες και τα σχετικά στην Πλατεία Ελευθερίας, ενώ ταυτόχρονα ασκούσε το επάγγελμα του σαράφη.
• Ερνέστο Μιχαέλ: Ήταν σαράφης και τσαρουχοποιός και συνεργάζονταν με τον Πάρδο.
• Κάρλο Γκατένιο: Είχε μαγαζί με έτοιμα ενδύματα στην πρώην Κέννεντυ ( σ.σ. σήμερα 29^ης Μαϊου).
• Αλβέρτο Κοέν: Εσφάγη από τους Βουλγάρους το 1941 στη σφαγή της Δράμας. Ήταν έμπορος και ασφαλιστής.
• Μπονόμου Χαϊμ: Ήταν τυρέμπορος.
• Ζακίνος Οββαδιάς: ΄Ηταν τερματοφύλακας της Δόξας.
• Αζαριάς Κοέν: Είχε κατάστημα με ψιλικά και είδη νεωτερισμού.
• Σαμ Μπενβενίστε: Συνέταιρος στον κιν/φοο «Μέγα» και επίσης ήταν υαλοπώλης.
• Αιμίλιος Κακής: Μαζί με τον Μπενβενίστε και έναν Χριστιανό, τον Αναγνώστου, διαχειρίζονταν τον κιν/φο «Μέγα» ( τα σημερινά ΟΛΥΜΠΙΑ». Το κτίριο του κιν/φου ανήκε στην οικογένεια Μοδιάνου, οι οποίοι ήταν επίσης Εβραίοι. Μετά τον διωγμό η κυριότητα της ιδιοκτησίας περιήλθε κατά το ήμισυ στην Ισραηλιτική Κοινότητα Καβάλας και κατά το άλλο ήμισυ περιήλθε σε κληρονόμους της οικογένειας Μοδιάνου. Πρίν από μερικά χρόνια ο κιν/φος αγοράστηκε από το Δήμο Δράμας.

Σολωμόν Μπουρλά: Ήταν υφασματέμπορος. Ήταν άνθρωπος του κεφιού και γλεντζές, ενώ θυμούνται όλοι πόσο ωραία τραγουδούσε.

• Αλχανάτη: Ήταν έμπορος σιδηρικών και συνεταίρος του Παϊσίδη Βασίλη.
• Δύο αδέλφια Μιζραχί: Ήταν τυρέμποροι.
• Τεβέτ: Είχε βενζινάδικο, μαγαζί με ανταλλακτικά αυτοκινήτων και συνάμα ήταν υαλοπώλης.
• Αδελφοί Φαϊς: Είχαν κατάστημα με υφάσματα και είδη νεωτερισμού.
• Περαχιά: Ήταν μεγάλος καπνέμπορος.
• Βιτάλ Άντζελ: Ήταν συνέταιρος στον κιν/φο «Αττικόν» με τους Τζεδάκη, Πατρικαλάκη, Αμπατζή και Ανδρεάδη.
• Οικογένεια Μιχαίλ: Ασχολούνταν με την βυρσοδεψία.
• Γεβέτ Γιακό: Ήταν έμπορος ξηρών καρπών και λαχανοπώλης.
• Οββαδιά Ααρών: Είχε καφενείο.
• Δαβίδ Ιουσιόν: Ήταν κρεοπώλης.
• Σολωμόν Στρούμσα: Ήταν λαχανοπώλης.
• Αβδ Μουσά: Εστιάτορας.
• Ματθίδα Πίγχα: Ήταν μοδίστρα.
• Χαϊμ Πασαί: Είχε κρεοπωλείο επί της οδού Κάννεντυ.
• Μπέλλα Χαϊμ: Είχε μαγαζί με γυναικεία καπέλα.
• Μπενρουμπής: Ήταν ποτοπώλης.
• Δαβίδ Κάστρο: Ήταν σανδαλοποιός.
• Σαμπετάϊ Τάβλι: Ήταν τσαρουχοποιός.
• Δαβίδ Πεσάχ: Έμπορος σιδηρικών.
• Ιωσήφ Κοέν: Ήταν τυρέμπορος.
• Ισαάκ Κούνιο: Είχε κατάστημα με υφάσματα και είδη νεωτερισμού.
• Σολωμόν Κοέν: Είχε κατάστημα με υφάσματα και είδη νεωτερισμού.
• Μωϋσής Πεσσάχ: Είχε κατάστημα με υφάσματα και είδη νεωτερισμού.
• Χαϊμ Ασαέλ: Είχε μαγαζί με ψιλικά και είδη νεωτερισμού.
• Δανιήλ Μορδάχ: Είχε μαγαζί με είδη νεωτερισμού.
• Μωϋσής Οββαδιά: Είχε μαγαζί με ψιλικά και είδη νεωτερισμού.
• Ιάκωβος Πασαϊ: Είχε μαγαζί με ψιλικά και είδη νεωτερισμού.
• Μεζιάν: Σε συνεργασία με δύο Χριστιανούς τον Αϊφαδατζή και τον Ανδρεάδη είχε ποτοποιείο στην οδό Σμύρνης. Επίσης ο Μαζιάν σε συνεργασία με τους Χριστιανούς Γεωργιάδη και Αμπατζή είχε εταιρεία παροχής ηλεκτρικού ρεύματος και παγοποιείο.
• Συνεχίζοντας την παρουσίαση των Εβραίων που έζησαν στη πόλη μας προπολεμικά, παραθέτουμε τα παρακάτω ονόματα από το «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΝ ΚΑΙ ΘΡΑΚΙΚΟΝ Ημερολόγιον 1938» του Χ. Κ. Τριανταφυλλίδη.
  • Αβαγιού Γιουδιά, κατάστημα δερμάτων, επί της οδού Αμύντα.
  • Αλχανάτης Σ. – Παϊσίδης Β, επί της οδού Φιλίππου.
  • Κακής Αιμ. – Κινηματοθέατρον Π. Τσαλδάρη.
  • Μεζιάν – Ανδρεάδης και Σία, Κων/πόλεως.
  • Μεζιάν Σολομών, οικία Μ. Αλεξάνδρου.
  • Μιχαέλ Μάριος Καπ. Γραφ. Πλ. Ελευθερίας.
  • Μπενβενίστε Ρ. Αβραάμ
  • Μωσσέ Μ. και Πιζάνης Ν. Γαληνού.
  • Πάρδο Ιως. Κατ. Δερμάτων, Αμύντα.
  • Τεβέτ Αβραάμ πρακτ. Αυτοκινήτων Πλ. Ελευθερίας.
  • Χαϊμ Μωίς, κατ. Δερμάτων Πλ. Ελευθερίας.
  • Χαϊμ Γ. και Αλμοσίνο Μ. Ν. Αγορά.

  ΑΠΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ

  Επίσης στα αρχεία του Επιμελητηρίου, βρήκαμε έναν Εμποροβιομηχανικό Οδηγό του 1931 στον οποίον μεταξύ των άλλων μνημονεύονται και οι ακόλουθοι Εβραίοι επαγγελματίες:

  • Οικιακά και Εδώδιμα: Αρών Χαϊμ και υιοί.
  • Ασφάλειαι: Βενβενίστε.
  • Βιομηχανικά είδη και προϊόντα: Δαυίδ Πεσσάχ και Χ. Εσκενάζη, Αλχανάτης Σ.
  • Βούτυρα – τυριά: Κοέν Ιωσήφ.
  • Γενικόν Εμπόριο: Βενβενίστε.
  • Γεωργικά είδη – Εργαλεία: Αλχανάτης Σ.
  • Δέρματα (κατεργασμένα) : Αφοί Πάρδο.
  • Εμπορομανάβηδες: Κοέν Αβραάμ.
  • Ενδύματα έτοιμα: Αλσμίνο Αβρ., Βενβενίστε Τζάκο, Βενβενίστε Ηιουδά, Γκατένιο Δαυίδ, Κούνιο Γελεδιά, Πεσάχ Μωϋς.
  • Ηλεκτρικά είδη ( και εγκαταστάσεςι): Μεζιάν.
  • Καρποί ( ξηροί και νωποί): Ναχαμά Χαϊμ, Χαλφών Μωϋς.
  • Νεωτερισμοί και ψιλικά: Αμαρίου Ιωσήφ, Αμπαχάρης Σολομών, Ασαέλ Μιχαήλ, Βενβενίστε Σολομών, Ιακώβ Κοέν, Κοέν Ιωσήφ, Κοέν Σολομών, Μορδώχ Δανιέλ, Μποένο και Μαρδώχ, Ντεβές Ιωσήφ, Πάρδο Γαβριήλ, Πάσση Χαϊμ, Πάσση Χαϊμ και Βενιαμίν, Σαμουήλ Οβαδιά.
  • Σιδηρικά – Χρώματα: Αλχανάτης, Δαυίδ Πεσσάχ, Καμπέλ Αβραάμ Δαυίδ, Τακ και Σαλέμ.
  • Υαλικά: Σαμπετάι Αβρ, Τεβέτ Αρών, Αφελφοί Αλαλούφ, Γατένιο Γιούδα, Αλαλούφ, Κούνιο Αβραάμ, Κούνιο Μωϋσής, Μποένο Άλμπερτ και Ισαάκ, Μποχώρ Λίτσι, Πεσσάχ Σαμουήλ, και Αβραάμ, Πεσσάχ Μωυς, Φαϊς Σολομών Υιοί, Φαίς Ισαάκ Υιοί, Χασκιέλ Ασιέρ.
  • Χρώματα: Αλχανάτης Σ. Δαυίδ Πεσσάχ, Καμπίλ Αβραάμ Δαυϊδ.
  • Ηλεκτροφωτισμού (εργοστάσια): Μεζιαν, Αμπατζής.
  • Παγοποιίας (εργοστασια) Μεζιάν Σ.

  Όπως βλέπουμε οι περισσότεροι από τους Εβραίους που ζούσαν στη Δράμα ασχολούνταν με το εμπόριο. Αυτό είναι κάτι που δεν μας προκαλεί έκπληξη αφού όλοι έχουν να λένε για το εμπορικό τους μυαλό. Αυτό όμως που λίγοι ίσως γνωρίζουν είναι τι γεγονός πως η ενασχόλησή τους με το εμπόριο δεν απετέλεσε στην πραγματικότητα δική τους επιλογή.

  Σύμφωνα με τα λεγόμενα του κ. Ιάκωβου Κοέν, ο οποίος είναι ο μοναδικός Εβραίος που ζει και εργάζεται αυτήν τη στιγμή στη Δράμα διατηρώντας κατάστημα επί της οδού Μ. Αλεξάνδρου (έναντι Goody’ s), οι Εβραίοι ασχολήθηκαν κατά κύριο λόγο με το εμπόριο γιατί στις χώρες από τις οποίες εκδιώχθηκαν τους απαγόρευαν να ασκούν το επάγγελμα που αυτοί ήθελαν. Τους επέτρεπαν μόνο να ασχολούνται με «κατώτερες» εργασίες, όπως θεωρούνταν για παράδειγμα οι εμπορικές συναλλαγές. Γι  αυτό άλλωστε και οι περισσότεροι Εβραίοι ήταν αργυραμοιβοί. Επίσης τους απαγόρευαν να ασχοληθούν με την γεωργία, ενώ μπορούσαν εκτός  από το εμπόριο να δείξουν ενδιαφέρον και για τις πνευματικές εργασίες και για τις επιστήμες, αφού την πνευματική εργασία δεν μπορεί να την απαγορεύσει κανείς.

  Επίσης επειδή ζούσαν συνεχώς με τον φόβο των διωγμών, αναγκάζονταν να δημιουργούν περιουσίες ευκολομεταφερόμενες αποφεύγοντας την απόκτηση ακίνητης περιουσίας.

  Αυτός ήταν ένας ακόμη λόγος που προτιμούσαν να σκούν το επάγγελμα του σαράφη. Στις χώρες όπου δεν διατρέχαν τον κίνδυνο των διωγμών ασχολούνταν και με εργασίες που δεν είχαν καμία σχέση με συναλλαγές και εμπόριο.

• Συνεχίζοντας την παρουσίαση των Εβραίων που έζησαν στην πόλη μας προπολεμικά, παραθέτουμε τα παρακάτω ονόματα από το «Μακεδονικόν και Θρακικόν Ημερολόγιον 1938» του Χ.Κ. Τριανταφυλλίδη.

  Αβαγιού Γιουδά, Κατασ. δερμάτων, Αμύντα.

  Αλχανάτης Σ. – Β. Παϊσίδης, Φιλίππου.

  Κακής Αιμ. – Κινηματοθέατρον, Π. Τσαλδάρη.

  Μεζιάν – Ανδρεάδης και Σία, Κων/πόλεων.

  Μεζιάν Σολοών, οικία Μ. Αλεξάνδρου.

  Μιχαέλ Μάριος, Καπ. Γράφ., Πλ. Ελευθερίας.

  Μπενβενίστε Ρ. Αβραάμ.

  Μωσσέ Μ. Και Πιζάνης Ν. Γαληνού.

  Πάρδο Ιωσ., κατ. δερμάτων, Αμύντα.

  Τεβέτ Αβραάμ, πρακτ., αυτοκ. Πλ. Ελευθερίας.

  Χαίμ Μωίς, κατ. δερματ., Πλ. Ελευθερίας.

  Χαίμ Γ. και Αλμοσίνο Μ., Ν. Αγορά.

   Σχέσεις Εβραίων – Δραμηνών

   Προσπαθώντας να συλλέξουμε ακόμα περισσότερες πληροφορίες για τους ανθρώπους αυτούς που υπήρξαν για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, αναπόσπαστο κομμάτι της Δραμηνής κοινωνίας συμμετέχοντας ενεργά και προσφέροντας σ΄ αυτήν, ήρθαμε σε επαφή με συμπολίτες μας που έζησαν κοντά τους.

  Με βάση λοιπόν αυτά που μπόρεσαν να θυμηθούν και μας διηγήθηκαν, γιατί μη ξεχνάμε πως οι περισσότεροι από αυτούς ήταν τότε μικροί στην ηλικία, κατορθώσαμε να συγκεντρώσουμε αρκετά στοιχεία και σας τα καταθέτουμε με την πεποίθηση πως θα βρείτε την ανάγνωσή τους ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα.

  Από τις συνομιλίες λοιπόν που είχαμε καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως οι σχέσεις των Εβραίων με τους Δραμηνούς ήταν όχι απλώς αρμονικές αλλά πολύ περισσότερο, άριστες. Οι συμπολίτες μας, όπως άλλωστε και όλοι οι Έλληνες αντιμετώπισαν τους Εβραίους με φιλική διάθεση, ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις ανάπτυξης επαγγελματικής συνεργασίας μεταξύ τους.

  Ακόμα και αν προέκυπταν κατά περιόδους ορισμένα μικροπροβλήματα, αυτά οφείλονταν στον Θρησκευτικό φανατισμό και επρόκειτο για μεμονωμένα περιστατικά περιορισμένης έκτασης.

  Είναι γεγονός πάντως ότι οι Εβραίοι δεν προσπαθούσαν να προκαλέσουν με τη συμπεριφορά τους, αντίθετα μάλιστα ήταν πολύ προσεκτικοί στις εκδηλώσεις τους, «κλειστοί» όσον αφορά τις συναναστροφές τους με τους χριστιανούς, ακόμα και επιφυλακτικοί. Δεν ήθελαν να ξέρουν οι άλλοι τι γίνεται στο σπίτι τους, γι  αυτό και δεν καλούσαν χριστιανούς στα σπίτια τους. Δεν έδειχναν εμπιστοσύνη εύκολα γιατί πάντοτε ζούσαν με το φόβο των διώξεων. Τους 4-5 όμως πολύ στενούς χριστιανούς φίλους τους, τους φερόντουσαν σαν δικούς τους, τους προσκαλούσαν τακτικά στα σπίτια τους και τους περιποιούνταν με τον καλύτερο τρόπο προσπαθώντας να τους ευχαριστήσουν όσο περισσότερο μπορούσαν περισσότερο. Με τους υπόλοιπους χριστιανούς έκαναν παρέα αλλά συναντιόντουσαν μόνο έξω, στη «βόλτα» όπως λέγανε.

  Ο κ. Σάκης Πέτρου είναι ένας από τους πολλούς συμπολίτες μας που είχε στενές φιλίες με τους Εβραίους σε σημείο μάλιστα, όπως παρατήρησε ο ίδιος, οι περισσότεροι φίλοι του να είναι Εβραίοι παρά χριστιανοί. Επόμενο λοιπόν είναι να μοιράστηκε μαζί τους πολλές ευχάριστες στιγμές.

  Ένα από τα πολλά εύθυμα περιστατικά που θυμάται διηγήθηκε και σε μας:

  «Ήταν πρωϊ Πρωτοχρονιάς και η παρέα μας μαζεύτηκε στα νερά της Αγίας Βαρβάρας. Την ημέρα εκείνη είχε μεν ήλιο αλλά το κρύο ήταν τσουχτερό. Κάποια στιγμή λέει ο Ερρίκος Χαϊμ ο οποίος σημειωτέον ήταν αρκετά ευκατάστατος. «Όποιος πέσει μέσα στα νερά θα του δώσω ένα πεντακοσάρικο». Την εποχή εκείνη οι πεντακόσιες δραχμές δεν ήταν διόλου ευκαταφρόνητο ποσό. Τότε ο Κάρλο Γκατένιο πέφτει μέσα στα νερά και κέρδισε το στοίχημα. Καθώς δε το σπίτι του ήταν εκεί κοντά πήγε αμέσως και άλλαξε και έτσι δε πρόλαβε να κρυώσει.

  Εν τω μεταξύ ο φίλος μας ο Ερρίκος «το φυσούσε και δεν κρύωνε» για το πεντακοσάρικο που έδωσε».

• Όπως αναφέραμε παραπάνω οι Εβραίοι δεν ήθελαν με κανένα τρόπο να τραβούν την προσοχή των άλλων, γι αυτό και προσέχανε ιδιαίτερα στις εκδηλώσεις τους. Ίσως γι αυτό το λόγο να αποφεύγαν επιμελώς να συμμετέχουν στην πολιτική.

  Όπως μας είπαν όλοι σχεδόν με τους οποίους συνομιλήσαμε, κανένας Εβραίος δεν πολιτεύθηκε στη Δράμα, αλλά και γενικότερα ήταν αμέτοχοι ή και αδιάφοροι ακόμη αναφορικά με σχετικά θέματα.

  Το κύριο όμως χαρακτηριστικό γνώρισμά τους είναι τα παζάρια που κάνουν. Είναι γνωστή σε όλους η μοναδική ικανότητά τους να διαπραγματεύονται επί ώρες ολόκληρες την τιμή στην οποία θα πουλήσουν το εμπόρευμά τους. Πολλοί μάλιστα τους απέδωσαν το χαρακτηριστικό του τσιγκούνη, εξαιτίας  αυτής τους της συνήθειας. Άσχετα όμως με τους όποιους χαρακτηρισμούς κανείς δεν μπορεί να μη παραδεχθεί την εμπορική τους ευελιξία.

•  

  Ο κ. Ιάκωβος Κοέν μιλώντας μας γι αυτά τα παζάρια μας διηγήθηκε το παρακάτω συμβάν:

  « Μια φορά ένας πελάτης πήγε στο μαγαζί του θείου μου, του Μωϋσή Πεσσάχ, χωρίς να ξέρει όμως ότι ήταν Εβραίος. Αρχίζουν λοιπόν να κάνουν παζάρια στην τιμή ενός υφάσματος που ήθελε να αγοράσει αυτός ο κύριος. Ο θείος μου όμως ήταν τόσο ανένδοτος που σε κάποια στιγμή του λέει ο πελάτης: «Μα καλά εβραίϊκα παζάρια θα κάνουμε τώρα;». Τότε ο θείος μου χαμογελώντας του λέει: «Άκου να δεις, εγώ είμαι Εβραίος. Αν δεν κάνω εγώ παζάρια τότε ποιος θα τα κάνει».

  Αν και ήταν λίγο «σκληροί» στα παζάρια τους, όλοι έχουν να λένε για την επαγγελματική τους ακεραιότητα και για την εντιμότητα του χαρακτήρα τους.

  Η Κ. Μαρία Σπυρίδου που δούλεψε 13 χρόνια ως υπάλληλος στο εμπορικό κατάστημα του Φαϊς θυμάται έντονα κάποια περιστατικά στα οποία «πρωταγωνιστεί» αυτή η εντιμότητα.

  Ας τα μάθουμε λοιπόν και εμείς: «Είχα ξεκινήσει» μας εκμυστηρεύεται η κ. Σπυρίδου «με ταξί για να πάω στη Θεσσαλονίκη. Εκείνη την εποχή απαγορεύονταν να μεταφέρουν τα ταξί πολλά άτομα σε μακρινές αποστάσεις. Επιτρεπόταν μόνο η μίσθωσή τους με τη μορφή του «αγκαζέ».

  Κατά τη διάρκεια λοιπόν της διαδρομής συναντήσαμε έναν Εβραίο ο οποίος έψαχνε απεγνωσμένα να βρει ταξί να πάει στη Θεσσαλονίκη. Έτσι  αποφασίσαμε να σταματήσουμε και να τον πάρουμε μαζί μας. Σε κάποιο όμως σημείο του ταξιδιού μας, μας σταματάει ένας τροχονόμος. Ενώ ετοιμάζονταν να μας κάνει την παρατήρηση για την παράβαση που διαπράξαμε, ο Εβραίος συνταξιδιώτης μου, παίρνει τον λόγο και βεβαιώνει τον τροχονόμο ότι αυτός είχε «κλείσει» το ταξί και έτσι συνεχίσαμε τον δρόμο μας. Στο τέλος δε του ταξιδιού μας δεν με άφησε να πληρώσω δραχμή στον ταξιτζή διότι είχε δώσει τον λόγο του στον τροχονόμο ότι θα πλήρωνε αυτός».

  Ένα άλλο περιστατικό που θυμάμαι, είναι το γεγονός πως όταν ο Φαϊς κατά λάθος έλεγε μια χαμηλότερη τιμή σ΄ έναν πελάτη του, πουλούσε το εμπόρευμά του στην τιμή αυτή παρόλο που ζημιωνόταν».

  Η προτίμηση που έδειχναν στο ωραίο ντύσιμο που συνοδεύονταν από εντυπωσιακά κοσμήματα, είναι ένα ακόμη ιδιαίτερο γνώρισμα των Εβραίων. Φροντίζανε πάντοτε να είναι κομψοί , φορώντας ρούχα που ανταποκρίνονταν στην τελευταία λέξη της μόδας και ολοκλήρωναν την εμφάνισή τους με κάποιο χρυσαφικό.

  Ακόμα και στην καθημερινή τους ζωή έδιναν μεγάλη έμφαση στο ντύσιμό τους προσέχοντας πάντοτε να είναι επιμελημένοι.

• Εβραϊκοί Συνοικισμοί

  Οι Εβραίοι που ζούσαν στη Δράμα «διακρίνονται» σε φτωχούς και πλούσιους. Η λεγόμενη φτωχολογιά ζούσε στην περιοχή της Αγίας Βαρβάρας ( από το «Νησάκι» μέχρι και την κλινική Κελέκη). Επίσης πίσω από το κατάστημα του κ. Τσακμάκη επί της Βενιζέλου και κοντά στα αρχαία τείχη που συνορεύουν με την Αγία Σοφία, υπήρχε ένας μικρός συνοικισμός 40 φτωχών εβραϊκών οικογενειών.

  Οι οικονομικά ευκατάστατοι Εβραίοι ζούσαν στην περιοχή που βρίσκονται σήμερα τα δικαστήρια. Κάποιες εβραϊκές οικογένειες είχαν τα σπίτια τους επί της οδού Μ. Αλεξάνδρου. Υπήρχαν όμως και άλλες που ήταν εγκαταστημένες στην περιοχή του Αίμου, στον δρόμο Δράμας – Καβάλας.

  Πέρα όμως από αυτές τις γενικές πληροφορίες, κατορθώσαμε να μάθουμε που έμεναν συγκεκριμένα  μερικοί από τους Εβραίους τους οποίους αναφέραμε στην αρχή ακόμη του αφιερώματος.

  • Ο κ. Μεζιάν είχε σπίτι στην Βενιζέλου, στην πολυκατοικία που βρίσκεται τώρα το σούπερ «Καταναλωτής».
  • Μια οικογένεια Οβεδιά έμενε επί της Μ. Αλεξάνδρου.
  • Ο κ. Μπονόμου Χαϊμ έμενε στη γωνία Κάσσου – Σκρά, εκεί όπου σήμερα είναι το σπίτι του κ. Αζαριάδη.
  • Ο Περαχιά έμενε στην Αγία Βαρβάρα, εκεί που ήταν η Αυστρο-Ελληνική Εταιρεία Καπνού και το σπίτι του ήταν το μαρμάρινο αρχοντικό που υπάρχει ακόμα και σήμερα και αποτελεί τώρα οικία του κ. Καληώρα.
  • Η οικογένεια Στέλλας Καζέζ και επίσης η οικογένεια Ρασέλ Μπενβενίστε έμεναν στην Βενιζέλου απέναντι από την κλινική «Κελέκη».

  Η εβραϊκή κοινότητα Δράμας προπολεμικά ήταν πολύ καλά οργανωμένη. Είχαν δικό τους δημοτικό σχολείο επί της Παλαιολόγου, το οποίο μετέπειτα λειτούργησε ως χριστιανικό δημοτικό σχολείο και εν τέλει το κτίριο αυτό κατεδαφίστηκε δίνοντας τη θέση του σε σύγχρονη πολυκατοικία.

  Επίσης είχαν δύο νεκροταφεία. Το ένα βρίσκεται στο τέρμα της Αδριανουπόλεως και το άλλο στην περιοχή πίσω των Αγίων Δώδεκα Αποστόλων. Δυστυχώς δε μπορέσαμε να μάθουμε ποιο είναι το αρχαιότερο.

  Η συναγωγή του βρισκόταν αρχικά στην Αγία Βαρβάρα, επειδή όμως το κτίριο ήταν μικρό και δεν μπορούσε να ικανοποιήσει τις απαιτούμενες ανάγκες, άρχισε να χτίζεται το 1939-40 ένα νέο μεγαλοπρεπές κτίριο για το σκοπό αυτό, επί της Παλαιολόγου και Τροίας. Όμως ο πόλεμος που ξέσπασε εμπ΄ποδισε την ολοκλήρωση του υπέροχου αυτού κτίσματος.

  Για την άσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων έρχονταν ένας ραβίνος από την Καβάλα.

• Συνήθειες των Εβραίων

   Ζητήσαμε επίσης από τους ανθρώπους με τους οποίους κουβεντιάσαμε, να μας μιλήσουν για τις συνήθειες των Εβραίων, τις παραδόσεις τους, τα ήθη και έθιμά τους.

  Εντύπωση μας έκανε το γεγονός πως όλοι είχαν να λένε για το πόσο ενωμένοι ήταν μεταξύ τους.

  Όπως ενδεικτικά μας είπαν, ενδιαφέρονταν πάρα πολύ ο ένας για τον άλλο και αλληλοϋποστηρίζονταν πάντοτε και με κάθε τρόπο.

  Χαρακτηριστικό αυτού του ενωτικού πνεύματος και της αλληλεγγύης αποτελεί το γεγονός πως οι πλούσιοι Εβραίοι βοηθούσαν οικονομικά και όχι μόνο τους φτωχούς συμπατριώτες τους, αν και σε κοινωνικό επίπεδο δεν είχαν συναναστροφές μαζί τους, δεν βγαίναν παρέα και δεν τους προσκαλούσαν στα σπίτια τους. Παρόλα ταύτα όταν κάποιος είχε ανάγκη, σπεύδανε αμέσως να τον βοηθήσουν και να του συμπαρασταθούν. Εξαιτίας αυτής της ομόνοιας και ενότητας κατόρθωσαν άλλωστε να διατηρηθούν  ως λαός παρά τους ανελέητους διωγμούς που υφίσταντο κατά καιρούς.

  Μάλιστα ήταν τόσο «κλειστοί» σαν φυλή που προτιμούσαν να παντρεύονται ακόμα και συγγενείς πρώτου βαθμού μεταξύ τους, προκειμένου να μην αλλοιωθεί ο εθνικός τους χαρακτήρας και ν΄ αποφευχθεί η μείξη με το ξένο στοιχείο.

  Πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι έδιναν πολύ βαρύτητα στο θεσμό της οικογένειας.

  Όσο όμως και αν απόφευγαν να δημιουργούν σχέση με χριστιανούς, κάποιες φορές αυτό ήταν αναπόφευκτο. Ποιος άλλωστε μπορεί να ορίσει την καρδιά του;

  Τις σκέψεις μας μπορούμε να τις ελέγχουμε, δεν συμβαίνει όμως με τα συναισθήματά μας. Έτσι δεν ήταν λίγες φορές που δημιουργούνταν ειδύλλιο ανάμεσα σε χριστιανό και εβραιοπούλα ή εβραίο και χριστιανή. Σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα το ειδύλλιο κατέληγε σε γάμο, παρά ίσως τις όποιες αντιδράσεις και διαφωνίες. Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί αυτή του κ. Μαργαρίτης Κόντη ο οποίος είχε ένα από τα μεγαλύτερα ζαχαροπλαστεία την εποχή εκείνη.

  Ο κ. Κόντης λοιπόν παντρεύτηκε μια Εβραιοπούλα, της οποίας το όνομα δεν μπορέσαμε να μάθουμε, που όμως βαπτίσθηκε χριστιανή και πήρα το όνομα Κλεοπάτρα.

  Δυστυχώς η κατάληξη δεν ήταν το ίδιο ευτυχής σε παρόμοιες περιπτώσεις.

  Για παράδειγμα, όπως μας είπε η κ. Εριέττα Ανδρεάδη, η Μπαρισουά Νίνα ήταν πολύ ερωτευμένη μ΄ έναν Δραμηνό χριστιανό, αλλά οι συνθήκες δεν επέτρεψαν να ενωθούν οι δύο νέοι με τα δεσμά του γάμου.

  Το ίδιο συνέβη και με τη Στέλλα Καζέζ η οποία ήταν και αυτή ερωτευμένη μ΄ έναν χριστιανό από τις Σέρρες ο οποίος συνεργαζόταν με τον πατέρα της που ήταν σαράφης.

  Αξίζει να αναφέρουμε το γεγονός πως αν και ο γάμος με χριστιανό θα έσωζε τον Εβραίο ή την Εβραία από τον διωγμό, κανένας σχεδόν δεν υπέκυψε στον πειρασμό της προσωπικής τους σωτηρίας, αλλά έμενε πιστός στην οικογένειά του και στη φυλή του.

•  

  Εβραϊκές παραδόσεις

  Ήθη και έθιμα

  Όπως εμείς έτσι και οι Εβραίοι έχουν τις δικές τους θρησκευτικές εορτές.

  Οι πληροφορίες που συγκεντρώσαμε γι αυτές δεν είναι πολλές. Μας δίνουν ωστόσο μια εικόνα των παραδόσεων και των εθίμων. Παραδόσεις και έθιμα που με τόση συνέπεια και ζήλο διατήρησαν και στις χώρες όπου ματανάστευσαν.

  Ανήμερα του Πάσχα, το οποίο το γιορτάζουν την πρώτη πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία, τρώνε τα λεγόμενα άζυμα. Στην αρχή τα έφτιαχναν οι νοικοκυρές μόνες τους, αργότερα τα παραγγέλνανε στην Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης.

  Εξίσου σημαντική εορτή είναι και αυτή της «Εξιλεώσεως» (Γιομ και Πουρ) που είναι γνωστή ως «Μαύρη Μέρα». Λαμβάνει χώρα το Φθινόπωρο και τη μέρα αυτή όλοι οι Εβραίοι συγκεντρώνονται στις Συναγωγές και προσεύχονται στο Θεό ζητώντας συγχώρεση  για τις αμαρτίες που κάναν τον προηγούμενο χρόνο. Τα Εβραϊκά μαγαζιά παραμένουν κλειστά όλη τη μέρα, ενώ για ένα ολόκληρο 24ωρο δεν κάνουνε καμία εργασία.

  Από τα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής ενός Εβραίου είναι και ο εορτασμός των 13^ων γενεθλίων του γιατί από την ηλικία αυτή και έπειτα θεωρείται και αντιμετωπίζεται ως ενήλικας.

  Η ενηλικίωση του νεαρού αγοριού αποτελεί από τις πιο χαρμόσυνες στιγμές μιας εβραϊκής οικογένειας και επισημοποιείται με την πραγματοποίηση ειδικής τελετής στη Συναγωγή κατά την οποία ο νεαρός διαβάζει απόσπασμα από τη Βίβλο.           Κατόπιν δέχεται τις ευχές των παρισταμένων και ακολουθεί μικρό ή μεγάλο γλέντι, ανάλογα με την οικονομική δυνατότητα της οικογένειας.

  Γνωστή όμως είναι και η γιορτή της «Σκηνοπηγίας» εις ανάμνηση εις ανάμνηση των 40 χρόνων εξορίας στην έρημο του Σινά.

  Για τον Εβραϊκό γάμο εμείς δεν θα σας πούμε τίποτα. Θ΄ αφήσουμε την συμπολίτισσά μας κ. Μαρία Σπυρίδου να σας μεταφέρει τις εντυπώσεις της.

  «Μια φορά είχα πάει σ΄ έναν εβραϊκό γάμο ο οποίος θυμάμαι μου είχε κάνει τρομερή εντύπωση. Η τελετή έγινε σε μια τεράστια αίθουσα. Οι καλεσμένοι ήμασταν καθισμένοι δεξιά και αριστερά δημιουργώντας  έτσι ένα μεγάλο διάδρομο για να περάσει η νύφη και ο γαμπρός. Καθώς λοιπόν προχωρούσαν οι νεόνυμφοι από μπροστά μας, μικρά κοριτσάκια έραιναν τον διάδρομο με ροδοπέταλα. Ύστερα ανέβηκαν σε μια εξέδρα όπου έγινε η τελετή. Κατά τη διάρκεια του μυστηρίου, τα αδέλφια και τα ξαδέλφια της νύφης κρατούσαν ένα «σάλι προσευχής» πάνω από το γαμπρό και τη νύφη, τους γονείς τους και το Ραβίνο που τους ευλογούσε.

  Μάθαμε ακόμη ότι με τη δύση του ηλίου την Παρασκευή και όλο Σάββατο δεν επιτρέπεται ν΄ ανάψουν φωτιά στο σπίτι τους και να μαγειρέψουν. Για τον λόγο αυτό καλούσαν χριστιανούς φίλους τους να τους ανάψουν τη φωτιά, ενώ τα φαγητά τους τα είχαν έτοιμα από την προηγουμένη μέρα.

  Μια και έγινε λόγος για φαγητά να σας πούμε ότι  οι Εβραίοι έδειχναν μια ιδιαίτερη προτίμηση όσον αφορά τη διατροφή τους, στα λαχανικά. Ακόμη δε θα ξεχάσει, όπως μας είπε η κ. Εριέττα Ανδρεάδη χαρακτηριστικά, τους υπέροχους πρασοκεφτέδες και τις νοστιμότατες χυλοπίτες που την φίλευαν στο σπίτι της φίλης της, Ρασέλ Μπενβενίστε.

  Μας ανέφερε όμως και την συνήθεια που είχαν οι Εβραίοι να μην πετούν τα σπόρια από τα πεπόνια, αλλά τα μάζευαν, τα ξέραιναν αρκετή ώρα στον ήλιο και στη συνέχεια τα τηγάνιζαν με λάδι και τα έτρωγαν, σαν ξηρούς καρπούς κυρίως όταν συγκεντρωνόντουσαν σε κάποιο σπίτι και κάνανε παρέα.

   Η πολιτική των Γερμανών

  πριν τον διωγμό

  Έτσι ήσυχα κυλούσε η ζωή για τους Εβραίους στη μικρή Δραμινή κοινωνία. Κανείς μέχρι τότε δεν υποψιαζόταν τα καταχθόνια σχέδια των Ναζί. Άλλωστε δεν είχαν ληφθεί κάποια ιδιαίτερα μέτρα εναντίον των Εβραίων μέχρι τη στιγμή εκείνη πέρα από τους γνωστούς περιοριστικούς κανόνες που ίσχυαν όμως για όλους τους υπόδουλους Έλληνες.

  Οι Γερμανοί όμως, αργούν να εφαρμόσουν τους γνώριμους φυλετικούς διωγμούς γιατί θέλουν πρώτα να πετύχουν ένα συντονισμό με τους συμμάχους τους, δηλαδή τους Βουλγάρους και κυρίως τους « δύστροπους» Ιταλούς. Ως τότε, αρκούνται σε μέτρα που σπανίως υπερβαίνουν το πλαίσιο ατομικών ενοχλήσεων: Κατασχέσεις ή επιτάξεις ακινήτων και μεμονωμένες συλλήψεις.

  Οι πρώτοι φόβοι και οι πρώτες υποψίες άρχισαν να διατυπώνονται ένα μήνα πριν την αλησμόνητη νύχτα της 2ας Μαρτίου του 1943, ημέρα διωγμού των Εβραίων της Δράμας, όταν οι Βούλγαροι για πρώτη φορά τους υποχρέωσαν να φορέσουν στα ρούχα τους το ισραηλιτικό αστέρι, τους εφοδίασαν μ΄ ένα κίτρινο δελτίο στο οποίο αναγράφονταν η καταγωγή τους, τοποθέτησαν  στις εξώπορτες των εβραϊκών σπιτιών μια επιγραφή σε βουλγαρική γλώσσα που σήμαινε «εβραϊκό σπίτι» και τους απαγόρευσαν τη χρήση του τηλεφώνου και των δημόσιων μέσων επικοινωνίας. Το πιο τραγικό ίσως απ΄ όλα, ήταν το γεγονός πως τους απειλούσαν με επιτόπου εκτέλεση αν εγκατέλειπαν την κατοικία τους.

  Όμως και πάλι ούτε που τους περνούσε από το νου, το τι τους περίμενε. Η χειρότερη φαντασίωσή  τους ούτε καν προσέγγιζε την ναζιστική κτηνωδία που ήταν έτοιμη από στιγμή σε στιγμή να ξεσπάσει.

   

  Το πολύ – πολύ πίστευαν, πως θα τους έστελναν στην Πολωνία για καταναγκαστικά έργα. Άλλωστε οι Βούλγαροι αυτήν την εντύπωση προσπαθούσαν έντεχνα να τους δημιουργήσουν, παρακινώντας τους να εξαργυρώσουν τα λεφτά τους σε Πολωνικά νομίσματα.

  Η ανυποψία και η άγνοια μέχρι εκείνη τη στιγμή και η εμφάνιση των πρώτων συναισθημάτων τρόμου, τυραννικής αγωνίας, βασανιστικής αναμονής και άγχους, που άρχισαν να κυριεύουν τους Εβραίους, επιβεβαιώνονται με τον πιο ειρωνικό τρόπο στην παρακάτω ιστορία που μοιράστηκε μαζί μας η κ. Εριέττα Ανδρεάδη:

  « Ένα πρωινό, πριν μαζέψουν ακόμα οι Βούλγαροι τους Εβραίους με φώναξε η μανδάμ Σολ ( Μπενβενίστε)  και μου είπε:

  «Δεν είναι καλό σημάδι αυτό Ερικέτι».

  Την ρώτησα εγώ τότε:

  • Ποιο αυτό μαντάμ Σόλ; και εκείνη μου απάντησε:
  • Θα μας βάλουνε μια κονκάρδα με το ισραηλιτικό αστέρι και μας είπαν να δηλώσουμε τι χρυσαφικά έχουμε.

  Ολοκληρώνοντας τη διήγηση αυτής της ιστορίας η κ. Ανδρεάδη  μας κοίταξε θλιμμένα και συνέχισε:

  • Τι ειρωνεία και αυτή! Θυμάμαι μια μέρα που πήγα κρυφά στην καπναποθήκη που είχαν μαζέψει τους Εβραίους οι Βούλγαροι και κατόρθωσα και μίλησα για πολύ λίγο και φυσικά στα κρυφά, με τη μεγάλη κόρη της μαντάμ Σολ, την Νίνα, η οποία μου παραπονέθηκε: « Αχ Ερικέτι πως δεν πήρες τα΄ ασημικά και τις κουβέρτες από το σπίτι μας. Αυτά να γυρίσουμε καμιά φορά από εσένα θα τα ξαναπάρουμε, ξέρουμε ότι δεν θα χαθούν».

  Πόσο ανυποψίαστοι ήταν πράγματι οι άνθρωποι αυτοί για την τραγική τους κατάληξη. Μέχρι και την τελευταία στιγμή ζούσαν με την ελπίδα πως ανεξάρτητα με το τι σχεδίαζαν οι Γερμανοί, αυτοί κάποια στιγμή ίσως και κατάφερναν να γυρίσουν πίσω και να συνεχίσουν από εκεί που σταμάτησαν.

•  Ο διωγμός

  Και έρχεται όμως η καταραμένη εκείνη ώρα που οι υποψίες, ο φόβος και η αγωνία αποκτούν σάρκα και οστά. Τώρα πια δεν υπάρχουν ερωτηματικά, τώρα τον λόγο έχουν τα γεγονότα.

  Ας ζήσουμε όμως αυτά τα γεγονότα μέσα από την αφήγηση της κ. Εριέττας Ανδρεάδη:

  « Ήταν 2 Μαρτίου το ΄43, 2.00 τα μεσάνυχτα, όταν ακούσαμε έξω στο δρόμο ουρλιαχτά και τσιρίδες. Ο Τζάκ Καζέζ, ο αδελφός της φίλης μου Στέλλας, φώναζε όταν παίρνανε: «ψωμί» και χτυπούσε με το πόδι του το ντουβάρι του σπιτιού μας για να τον ακούσουμε. Εγώ από μια σχισμή του μουσαμά που είχαμε, έβλεπα κρυφά έξω. Στην αρχή δε κατάλαβα τι γινόταν και ρωτάω τον πατέρα μου.

  • Καλέ πάτσι – έτσι τον φώναζα χαϊδευτικά- τι γίνεται, πυρκαγιά;

  Τότε εκείνος γυρνάει προς το μέρος και μου λέει σε τόνο προστακτικό:

  • Σουτ θυγατέρα, σουτ μη μιλάς καθόλου.

  Και μέσα σε λίγα λεπτά τους χάσαμε από τα μάτια μας, τόσο γρήγορα τους μαζέψανε. Όλα γίνανε πολύ γρήγορα και ξαφνικά. Χωρίς κανείς να υποψιάζεται τίποτα. Εισέβαλαν αιφνιδιαστικά και τους έπαιρναν με τη βία έτσι όπως ήταν, μη αφήνοντάς τους να πάρουν τίποτα μαζί τους.

  Τους μαζέψανε όλους στην καπναποθήκη, στην Αγία Βαρβάρα και εκεί τους κρατήσανε 3 μέρες. Αυτές τις 3 μέρες πηγαίναμε κρυφά εγώ και η φίλη μου η Κασσιανή η Παναγιωτίδου και τους δίναμε πιλάφι, τσιγάρα και ότι άλλο μπορούσαμε. Τα δίναμε σ΄ έναν νεαρό Βούλγαρο φαντάρο που τους πρόσεχε και ο οποίος ήταν πολύ καλός και εκείνος τα έδινε στις φίλες μας. Μάλιστα μας έλεγε «Σιγά – σιγά» και μας έδειχνε τον βούλγαρο αξιωματικό με τα πολλά άστρα στη στολή του.

  Το ίδιο έκαναν και πολλοί άλλοι Έλληνες.

  Μετά τις τρεις μέρες τους έβαλαν σε βαγόνια στον σταθμό και τους μεταφέρανε.

  Θυμάμαι όταν τους βάζανε στα βαγόνια, που προχωρούσαν ο ένας πίσω από τον άλλο, στη σειρά.

  Ο κ. Κίμωνας Θεοδωρόπουλος , γνωστός στην κοινωνία της Δράμας ως ένας από τους καλύτερους τερματοφύλακες και παίχτες της «Ελπίδας», έζησε τον διωγμό των Εβραίων της Δράμας σε ηλικία 9-10 ετών. Είχε μάλιστα συνδεθεί με ισχυρή φιλία με δύο νεαρά Εβραιόπουλα που ζούσαν στην ίδια γειτονιά με αυτόν, η οποία βρίσκονταν στο ποτοποιείο του Μπινόπουλου μέσα στα μπακιρτζίδικα.

  Την εφιαλτική εκείνη βραδιά, θυμάται πως περίμενε με τα υπόλοιπα παιδιά της παρέας να κατέβουν οι Εβραίοι φίλοι τους για να παίξουν.

  Ας δούμε όμως πως ακριβώς έχουν τα πράγματα:

  • Ξαφνικά, – μας διηγείται ο κ. Θεοδωρόπουλος – βλέπουμε να σταματάει έξω από τα εβραϊκά σπίτια ένα βουλγάρικο αμάξι. Βούλγαροι στρατιώτες κατέβηκαν από αυτό και με τη βία έμπαιναν στα σπίτια και έβγαζαν τους εβραίους έξω. Μικρούς – μεγάλους τους χτυπούσαν αλύπητα, ενώ εμείς γεμάτη αγωνία προσπαθούσαμε να βρούμε τους φίλους μας.

  Όμως ήταν αδύνατο μέσα σ΄ ένα τόσο μεγάλο πλήθος να τους εντοπίσουμε. Θυμάμαι πόσο μπερδεμένοι νοιώθαμε, ενώ μάταια προσπαθούσαμε να καταλάβουμε γιατί οι Βούλγαροι μάζευαν τους Εβραίους. Εκείνη τη βραδιά τα μάτια μας είχαν δει πολλά. Τα μικρά Εβραιόπουλα έκλαιγαν σπαρακτικά ενώ οι γονείς τους τα σφιχταγκάλιαζαν και τρέχανε πανικόβλητοι όπου τους πρόσταζαν οι Βούλγαροι. Με τον τρόμο ζωγραφισμένο στα μάτια τους βάδιζαν προς την περιοχή της Αγίας Βαρβάρας, όπου τους οδήγησαν και τους έκλεισαν τελικά στην καπναποθήκη που  βρίσκεται πίσω από το «Υδραμα».

  Εμείς που δεν πάψαμε ν΄ ανησυχούμε ούτε στιγμή για την τύχη των φίλων μας, ξαναπήγαμε την άλλη μέρα έξω από την καπναποθήκη. Το θέαμα ήταν φρικτό, αφού απ΄ όλα τα παράθυρα οι Εβραίοι έβγαζαν τα χέρια τους και το πρόσωπό τους προσπαθώντας να καταλάβουν τι συμβαίνει. Κάποια στιγμή λοιπόν, ενώ ψάχναμε τους φίλους μας, τους βλέπουμε να μας χαιρετάν και να κλαίνε.

  Πρώτη φορά ένοιωσα να με κυριεύουν ταυτόχρονα τόσα πολλά και διαφορετικά συναισθήματα. Ένιωθα, όπως όλοι μας άλλωστε, οργή, θυμό, μίσος για τον κόσμο  στον οποίο μεγαλώναμε, αλλά και πόνο θλίψη και στεναχώρια για τους φίλους μου που τόσο ξαφνικά και άδικα έχανα.

  Μετά από μέρες φέρανε στη Δράμα και  τους Εβραίους από γειτονικές περιοχές, τους οδήγησαν όλους στον σιδηροδρομικό σταθμό και τους έβαλαν σ΄ ένα τρένο. Η συμπεριφορά των Βουλγάρων απέναντί τους καθόλη τη διάρκεια της επιχείρησης αυτής ήταν τυρρανική».

•  Ας δούμε όμως πως περιγράφεται ο διωγμός των Εβραίων της Δράμας στο βιβλίο «In Memoriam» της Ισραηλιτικής Κοινότητας της Θεσσαλονίκης:

  « Στις 3 Μαρτίου 1943, την ημέρα της Εθνικής βουλγαρικής γιορτής, λίγο πριν από τα μεσάνυχτα, ξετυλίγεται μια συγκλονιστική τραγωδία στις εβραϊκές συνοικίες όλων των περιοχών που κατείχαν οι Βούλγαροι.

  Όταν σε πολλά μέρη το θερμόμετρο έδειχνε πέντε βαθμούς υπό το μηδέν, βούλγαροι στρατιώτες παραβίαζαν τις πόρτες όλων των εβραϊκών σπιτιών και άρπαζαν απ΄ τα κρεβάτια τους με αφάνταστη κτηνωδία όλους τους ένοικους, αδιακρίτως ηλικίας, φύλλου, στοιβάζοντάς τους σε φορτηγά αυτοκίνητα  για να τους ξεφορτώσουν με μόνα τα νυχτικά τους τρέμοντας από το κρύο στα εργοστάσια καπνού που είχαν μεταβληθεί σε φυλακές.

  Στη Δράμα 790 Εβραίους, οι βούλγαροι τους οδήγησαν και τους συγκέντρωσαν όλους σε μια καπναποθήκη δίπλα στη λίμνη της Αγίας Βαρβάρας.

  Στοιβαγμένοι εκεί μέσα άνδρες, γυναίκες, παιδιά κονταροχτυπιόνταν με τη μοίρα τους, στερημένοι τελείως από τροφή επί τρείς ημέρες.

  Την Κυριακή 7 Μαρτίου, συγκέντρωσαν όλους τους Εβραίους, απ΄ όλες τις περιοχές, στη Δράμα όπου περίμενε ένα τρένο για να τους μεταφέρει στο Σιδηρόκαστρο. Από εκεί χρειάσθηκε  να πάνε με τα πόδια στο Πετρίτσι.

  Τρενάκια νεκωβήλ, τους μοίρασαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως   των Σιμιτλί, Ντούμπνιστ, Γκούρνα και Τζουμαγιά, το ένα πλάι στο άλλο. Μερικές μέρες αργότερα στάλθηκαν στο Λάμ Λίμινα, στο Δούναβη, όπου φορτώθηκαν σε μαούνες με κατεύθυνση τη Βιέννη. Κατά τα λεγόμενα των βουλγάρων το θλιβερό αυτό «κοπάδι» επρόκειτο να παραδοθεί στους Γερμανούς στο Λομ Παλάνκα, φαίνεται όμως, μάλλον βέβαιο, πως οι μαούνες δεν έφθασαν ποτέ στον προορισμό τους και αναποδογυρίστηκαν στον Δούναβη. Το γεγονός είναι ότι κανείς από τους Εβραίους αυτούς δεν γλύτωσε. Κάποιοι πνίγηκαν στον Δούναβη και κάποιων άλλων η τύχη αγνοείται».

  Αξίζει όμως να δούμε τι λένε για τα γεγονότα εκείνα Εβραίοι και πιο συγκεκριμένα ο Αλβέρτος Ρουμπέν Πρισναλή, ο Μωϋσής Πεσσάχ, και ο Ιούδας Περαχιά, κάτοικοι των Σερρών, της Δράμας και της Ξάνθης αντίστοιχα.

  Τις τρεις αυτές πραγματικές μαρτυρίες τις μεταφέρουμε από το βιβλίο του Π. Κ. Ενεπεκίδη «Οι διωγμοί των Εβραίων εν Ελλάδι 1941- 1944 επί τη βάσει των μυστικών αρχείων των Ες-Ες».

•  

   

  Εβραίοι που γλύτωσαν

  Από τον διωγμό

• 
•  

  Παρά  την πολύ καλά οργανωμένη επιχείρηση εξόντωσης των Εβραίων, υπήρχαν ευτυχώς και μερικοί που κατόρθωσαν και γλύτωσαν, είτε καταφεύγοντας στους αντάρτες, είτε δραπετεύοντας από κάποιο στρατόπεδο συγκεντρώσεως.

  Είχαμε τη χαρά να μάθουμε ονόματα κάποιων Δραμινών Εβραίων που επέζησαν και σας τα παραθέτουμε παρακάτω:

  • Ερρίκος Χαϊμ: Την περιπέτεια του Χαϊμ μας την εξιστόρησε ο κ. Σάκης Πέτρου.

  Σύμφωνα λοιπόν με τα λεγόμενά του, ο Χαϊμ ήταν όμηρος στη Γερμανία ( ντρουντουβάκη όπως τους αποκαλούσαν   οι Γερμανοί) και κάποια στιγμή το έσκασε από εκεί, μαζί μ΄ έναν άλλο Εβραίο και κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη.

  Ο κ. Πέτρου παρέα μ΄έναν φίλο του, τους συνάντησαν τυχαία κάποια μέρα στο Βαρδάρη το 1944. Αφού τους κρύψανε λίγες μέρες, έφυγαν κατόπιν στην Αθήνα και στη συνέχεια στην Αμερική. Το 1947 – 48 ο Χαϊμ επέστρεψε στην Αθήνα για να τακτοποιήσει θέματα κληρονομικής φύσεως και ήρθε και στη Δράμα για να ευχαριστήσει τον κ. Πέτρου για τη βοήθεια που του προσέφερε την περίοδο της κατοχής.

  • Η Σόλ Αλχανάτι: Σώθηκε από το Νταχάου. Κατόπιν παντρεύτηκε τον Ερρίκο Χαϊμ και πήγανε μαζί στην Αμερική.
  • Ο Βιτάλ Άντζελ και η γυναίκα του, που ήταν κόρη του Μεζιάν, σώθηκαν καταφεύγοντας ο κ. Αντζελ στους αντάρτες. Μετά το 1953 έφυγαν στην Αργεντινή.
  • Σαμουέλ Φαϊς: Διέφυγε ο ίδιος και η οικογένειά του στην Αθήνα όπου και κρυβόταν.
  • Ερνέστο Μιχαέλ: Δεν μπορέσαμε να μάθουμε πως σώθηκε. Πληροφορηθήκαμε μόνο ότι μεταπολεμικά έμεινε λίγα χρόνια στη Δράμα εργαζόμενος ως σαράφης και ως έμπορος δερμάτων και κατόπιν έφυγε στο Ισραήλ.
  • Τεβέτ: Μάθαμε μόνο ότι σώθηκε από το Νταχάου.
  • Δαβίδ Ιουσιόν: Δεν κατορθώσαμε να μάθουμε πως σώθηκε. Γνωρίζουμε ότι βρίσκεται τώρα στο Μαϊάμι των ΗΠΑ.
  • Αδελφοί Μιζραχί: Δεν μπορέσαμε να μάθουμε πως σώθηκαν.
  • Σαλβατόρ Οββαδιά: Όπως μας είπε ο κ. Σάκης Πέτρου, ο Οββαδιά ανέβηκε στο βουνό, στους αντάρτες. Σε μια μάχη των ανταρτών με τους Γερμανούς έξω από τη Βέροια τραυματίστηκε και αφού τον περιέθαλψαν εκεί, ήρθε στη Θεσσαλονίκη και βρήκε τον κ. Πέτρου. Ο τελευταίος μαζί με άλλους Έλληνες τον φρόντισαν, το βγάλανε ελληνική ταυτότητα με το όνομα Σωτήρης και ο κ. Πέτρου τον έκρυψε σπίτι του γύρω στις 15 μέρες, γνωρίζοντας τον κίνδυνο στον οποίο έθετε τον εαυτό του και τους δικούς του. Στη συνέχεια ο Οββαδιά ως Σωτήρης πια, διέφυγε στην Αθήνα.
  • Η κόρη του Περαχιά, της οποίας το όνομα δεν θυμόταν κανείς δε θυμόταν να μας το πει, σώθηκε εξής:

  Ολόκληρη η οικογένεια του Περαχιά ( πατέρας, μητέρα, κόρη και γιος), ήταν έτοιμοι να διαφύγουν με πλοίο από τον Πειραιά με τη βοήθεια Ελλήνων. Φαίνεται όμως ότι κάποιος τους πρόδωσε και έτσι την ώρα που επιβιβάζονταν στο καράβι τους έπιασε η Γκεστάπο και τους σκότωσε επί τόπου, εκτός από την κόρη την οποία στείλανε στο Νταχάου. Αυτή μπόρεσε και σώθηκε από το στρατόπεδο και μεταπολεμικά μια μέρα ήρθε με τον Βιτάλ Αντζελ και βρήκε την  κ. Ερριέτα Ανδρεάδη.

  Χαρακτηριστικά θυμάται η κ. Ερριέτα, ότι ήρθε εκείνη την ημέρα ο κ. Αντζέλ και της είπε: « Ερριέτα να σου κάνω μια σουπρίζ» (έκπληξη). Εκείνη τον ρώτησε: «Τι είναι κ. Αντζελ;». Και αυτός της έδειξε την κ. Περαχιά η οποία μάλιστα όπως μας είπε η κ. Ερριέτα δεν είχε αλλάξει καθόλου.

  Έπειτα η κ. Περαχιά έφυγε στην Αθήνα και κατόπιν στην Αμερική αφού είχε παντρευτεί ένα Αμερικάνο Εβραίο και ζούσε μόνιμα εκεί.  Μάθαμε μάλιστα ότι ο γιος της είναι τώρα μεγάλος πιανίστας στην Αμερική.

  Στο «κλείσιμο» αυτού του αφιερώματος που κάναμε προς ανάμνηση και τιμή των Εβραίων της πόλης μας, προτιμήσαμε να πρωταγωνιστήσουν οι προσωπικές ιστορίες μερικών εξ αυτών που υπήρξαν και από τις πιο πολυσυζητημένες και γνωστές προσωπικότητες.

• Ο Σαμουγιάς

  Ο Σαμουγιάς ήταν – όπως θυμούνται όλοι με τους οποίους μιλήσαμε – ένα πολύ  εύθυμος και «καλαμπουρτζής» άνθρωπος που του άρεζε πολύ να « Πειράζει» τους άλλους, αλλά κυρίως να τον «πειράζουν».

  Μας ανέφεραν δε χαρακτηριστικά το γεγονός, πως μια μέρα αποφάσισαν όλοι να μη τον «πειράξουν» καθόλου για να δούνε τι θα κάνει. Τότε αυτός ενοχλήθηκε τόσο πολύ που θυμωμένος τους ρωτούσε: «Γιατί δε με πειράζετε βρε παιδιά».

  Το πραγματικό του όνομα ήταν Σαμουήλ και ασκούσε το επάγγελμα του πλανόδιου μικροπωλητή, πουλώνας τσιγάρα και σπίρτα.

  Την ημέρα που οι Βούλγαροι συγκεντρώσαν τους Εβραίους στην καπναποθήκη, αυτός κρύφτηκε και ρωτούσε τους χριστιανούς να μάθει τι έγιναν οι συμπατριώτες του.

  Όταν πληροφορήθηκε ότι θα τους μεταφέρουν στον σταθμό, βγήκε από την κρυψώνα του και παραδόθηκε στους Βουλγάρους.

  Τον ρώτησαν τότε, γιατί παραδόθηκε ενώ ήταν κρυμμένος και μπορούσε να σωθεί, αυτός απάντησε: «Δεν μπορώ, όπου θα πάει η φυλή μου θα πάω και εγώ».

    Ο ΜΕΖΙΑΝ  

  Ήταν άνθρωπος διορατικός, έντιμος, δραστήριος και διέθετε επιχειρηματικό νου. Σε συνεργασία με δύο χριστιανούς  τον Αϊφαδατζή και τον Ανδρεάδη είχε ποτοποιείο στην οδό Σμύρνης.      Επίσης συνεταιριζόταν με τους χριστιανούς Γεωργιάδη και Αμπατζή στην εταιρεία παροχής ηλεκτρικού ρεύματος και στο παγοποιείο.

  Συνέταιρος όμως ήταν και με τους Αμπατζή και Ανδρεάδη, καθώς επίσης και τους Τζεδάκη και Πατρικαλάκη, στη διαχείριση του κινηματογράφου «ΑΤΤΙΚΟΝ» ο οποίος λειτούργησε  στη Δράμα το 1936.

  Ακόμη ο Μεζιάν ήταν συνιδιοκτήτης με τον Ανδρεάδη το καπνομάγαζου που υπήρχε πίσω από τον κινηματοθέατρο «ΑΤΤΙΚΟΝ» ενώ από κοινού με τον Ανδρεάδη και Αμπατζή είχε τους αλευρόμυλους του Καλαμπακίου.

  Το 1949 ο Μεζιάν έφυγε με την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη όπου εκεί το 1943 έπεσαν θύματα των ναζιστικών διωγμών. Οι μόνοι που σώθηκαν ήταν η κόρη και ο γαμπρός του Βιτάλ Αντζελ ο οποίος κατέφυγε στους αντάρτες. Έτσι μεταπολεμικά ο Άντζελ μεταπολεμικά έμεινε ο μόνος κληρονόμος της περιουσίας του πεθερού του. Συνέχισε τον συνεταιρισμό με όλους τους προαναφερθέντες έως το 1955 οπότε όλοι οι μέτοχοι πουλήσανε το μερίδιό τους από τον κινηματογράφο στους αδε4λφούς Ιωάννου και στον Καραχριστιανίδη. Ο Άντζελ ταυτόχρονα διατηρούσε μαγαζί με υφάσματα στη Καβάλα. Η συνεργασία του με τους χριστιανούς συνεταίρους ήταν πολύ καλή και οι δουλειές πηγαίνανε πολύ καλά.

  Το «ΑΤΤΙΚΟΝ» την εποχή εκείνη μεσουρανούσε.

  Όπως μας είπε ο Τζεδάκης Κων/νος τις ταινίες τις προμηθευόταν από τον γνωστό κινηματογραφικό παραγωγό Σκούρα. Αξίζει ν΄ αναφέρουμε ότι στο «ΑΤΤΙΚΟΝ» που όπως ήδη αναφέραμε λειτουργούσε ως κινηματοθέατρο, έπαιξαν γνωστά καλλιτεχνικά ονόματα της εποχής  μεταξύ των οποίων και οι αείμνηστοι Κοτοπούλη, Βεάκης και Ανδρεάδη.

   ΜΩΥΣΗΣ και ΑΛΒΕΡΤΟΣ     ΠΕΣΣΑΧ

  Ο Μωϋσής Πεσσάχ  και ο αδελφός του Αλβέρτος είχαν στη Δράμα δύο μεγάλα εμπορικά καταστήματα με υφάσματα. Αρχικά μένανε στη Προσοτσάνη όπου διατηρούσαν από κοινού εμπορικό μαγαζί. Επειδή οι δουλειές εκεί πήγαιναν καλά, αποφάσισαν να επεκταθούν και ν΄ ανοίξουν κατάστημα και στη Δράμα.

  Στη πόλη μας ήρθαν την περίοδο 1912 – 13. Μετά από μερικά χρόνια έκλεισαν το μαγαζί που είχαν στη Προσοτσάνη και όλες οι οικονομικές τους δραστηριότητες λάμβαναν χώρα στη Δράμα.

  Το 1926 χτίσανε ένα πολύ ωραίο οίκημα 3-4 ορόφων στη Μεγ. Αλεξάνδρου και μάλιστα ήταν από τα μεγαλύτερα κτίρια της πόλης μας εκείνη την εποχή.

  Όταν εισέβαλαν οι Βούλγαροι στη Μακεδονία το 1941, επέβαλαν στους έλληνες επαγγελματίες να συνεταιρίζονται στη δουλειά τους μ΄ έναν βούλγαρο . Επειδή ο Μωϋσής δεν το ήθελε αυτό, τα παράτησε όλα και με τις οικονομίες που είχε, έφυγε στη Θεσσαλονίκη. Ο δε αδελφός του Αλβέρτος, πήγε στις Σέρρες.

•  

  Στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας ο Μωϋσής εξασκούσε το επάγγελμα του σαράφη, μέχρι που έφτασε η στιγμή του διωγμού των Εβραίων από τους Ναζί.

  Ο ίδιος όμως πρόλαβε και έφυγε νωρίτερα από τη Θεσσαλονίκη και πήγε στο Βόλο, όπου ζούσε ο πεθερός ο οποίος ήταν αρχιραβίνος.

  Στη συνέχεια κατέφυγε στους αντάρτες στο Πήλιο και έτσι σώθηκε  από τον διωγμό. Στη Δράμα ξαναγύρισε το 1946 και βρήκε τα πάντα κατειλημμένα. Το σπίτι του είχε καταλειφθεί από το ελληνικό δημόσιο, αλλά μα δικαστικούς αγώνες  ανέκτησε τα περιουσιακά στοιχεία και ξανάρχισε την ζωή του από το μηδέν μέχρι τον θάνατό το 1981.

• Αιμίλιος Κακή

  Ο Αιμίλιος Κακής γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και εκεί έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Όταν ήταν ελεύθερος ασκούσε το επάγγελμα του ηλεκτρολόγου μηχανικού, μάλιστα ήταν ο πρώτος που έκανε τον  φωτοηλεκτρισμό του ΛΕΥΚΟΥ ΠΥΡΓΟΥ.

  Στη μεγάλη φωτιά της συμπρωτεύουσας έφυγε και μαζί με έναν Ιταλό περιοδεύανε στην επαρχία και προβάλανε κινηματογραφικές ταινίες.

  Το 1917 ο Αιμίλιος γνώρισε τη γυναίκα του, η οποία ήταν κόρη ενός πολύ πλούσιου καπνέμπορα της Καβάλας. Την περίοδο εκείνη υπηρετούσε στον Γαλλικό στρατό ως αξιωματικός αφού πρώτα διετέλεσε αξιωματικός του ελληνικού στρατού.

  Μετά το γάμο τους ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στη Δράμα κατόπιν παροτρύνσεως της γυναίκας του.

  Στη πόλη μας άνοιξε το κινηματοθέατρο «ΜΕΓΑ» και συνεταιρίζονταν μ΄ έναν άλλο Εβραίο τον Μπενβενίστε και ένα χριστιανό τον Αναγνώστου. Στην αρχή οι δουλειές πήγαιναν πολύ καλά και μάλιστα ο πατέρας του κατόρθωσε και έφερε στη Δράμα διασημότητες της εποχής εκείνης από τον καλλιτεχνικό χώρο όπως την Μαρίκα Κοτοπούλη, τον Βεάκη, τον Λογοθετίδης, τον Αργεντινό καλλιτέχνη Μπιάνκο, ενώ φιλοξένησε στο σπίτι του την γνωστή Ιταλίδα καλλιτέχνιδα Λουίζα Ποζέλι.

  Ο Αιμίλιος έστειλε τα παιδιά του να φοιτήσουν σε Ελληνικά σχολεία και όχι στο Εβραϊκό που υπήρχε στη Δράμα.

  Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι ο Κακής  δεν ανήκε στους Ισπανόφωνους Εβραίους, είχε ελληνική ταυτότητα και μάλλον οι πρόγονοί του ανήκαν στους λεγόμενους «ρωμιούς» Εβραίους.

  Άλλωστε όπως μας είπε ο Ζακίνος Κακής ο οποίος ζει σήμερα στην Αμερική (γιος του Αιμίλιο) οι πρόγονοί τους κατοικούσαν στην Κέρκυρα και από εκεί έφυγαν και πήγαν στα Ιωάννινα και στη συνέχεια στη Θεσσαλονίκη.

  Η οικογένεια του Αιμίλιου Κακή έφυγε από τη Δράμα το 1940   και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη.  Στο διωγμό του 1943 ο Ζακίνος σώθηκε καταταγόμενος στον ΕΛΑΣ όπου υπηρέτησε 3 χρόνια. Τα λοιπά μέρη της οικογένειάς του κατέφυγαν στην Σκιάθο όπου τους φιλοξένησε ένας γνωστός τους επωνόματι Φωτίδας.

  Όταν τελείωσε ο πόλεμος η οικογένεια επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, ενώ ο Ζακίνος υπηρετούσε ως φρούραρχος του Ελληνικού στρατού στην Άρτα.

  Αφού τελείωσε τη θητεία του, πήγε στη συμπρωτεύουσα όπου σπούδασε Γεωπονία και κατόπιν εργάστηκε για ένα μικρό χρονικό διάστημα στο υπουργείο Γεωργίας.

  Την περίοδο όμως του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα τον κάλεσαν πάλι να παρουσιαστεί ως έφεδρος αξιωματικός του μηχανικού. Εν τω μεταξύ το 1951 η Αμερική έδωσε το δικαίωμα στους πρόσφυγες μόνο της Αν. Μακεδονίας, να πάνε να ζήσουν εκεί. Έτσι, όταν απολύθηκε ο Ζακίνος πήγε στην Αμερική και ακολούθως πήρε και την υπόλοιπη οικογένειά του μαζί του.

  Όσον αφορά τα αδέλφια του ο Αλβέρτος είχε σπουδάσει στρατιωτικός και υπηρέτησε στη Μεραρχία Καβάλας την περίοδο του εμφυλίου πολέμου. Έπειτα πήγε και αυτός στην Αμερική ακολουθώντας την οικογένειά του και εκεί γνώρισε μεγάλη διάκριση στον ιατρικό χώρο ως νευρολόγος. Δυστυχώς όμως έφυγε από τη ζωή πολύ νωρίς σε ηλικία 52 ετών αφήνοντας μια θαυμάσια πενταμελή οικογένεια. Από τας τέσσερα παιδιά του οι τρείς ( δύο κοπέλες και ένα αγόρι) έγιναν διάσημοι γιατροί. Ο Φρέντυ ο άλλος γιος του Αιμίλιου σπούδασε χημικός σε νυχτερινό πανεπιστήμιο το οποίο τελείωσε με άριστα.

  Τώρα είναι καθηγητής Πανεπιστημίου στο Λος Άντζελες.

  Η μοναδική κόρη του Αιμίλιου σπούδασε στην Αμερική βιοχημικός και ζει σήμερα εκεί ασκώντας το επάγγελμα αυτό.

• ΣΑΜΟΥΗΛ ΦΑΙΣ

  Η Μαρία Σπυρίδου συμπολίτισσά μας και έμπορος σήμερα, άρχισε να δουλεύει σε ηλικία 19 ετών, ως υπάλληλος στο εμπορικό κατάστημα του Φαϊς και έμεινε στην υπηρεσία του 13 ολόκληρα χρόνια.

  Της ζητήσαμε λοιπόν να μας μιλήσει για τον άνθρωπο αυτόν στον οποίο κοντά εργάστηκε για ένα τόσο πολύ μεγάλο διάστημα.

  « Άρχισα να δουλεύω στο κατάστημα του κ. Φαϊς μεταπολεμικά. Από συζητήσεις του όμως με πελάτες γνωρίζω ότι πριν ακόμη αρχίσουν οι γνωστές διώξεις στη περιοχή μας ο κ. Φαϊς είχε πληροφορηθεί ότι οι Γερμανοί και οι Βούλγαροι άρχισαν να συνωμοτούν εναντίον των Εβραίων.

  Έτσι, πήρε όλη την οικογένειά του και έφυγαν στην Αθήνα όπου και κρύφτηκαν σε διαφορετικά σπίτια, χωρίς όμως να μπορούν  να επικοινωνούν μεταξύ τους.

  Μόνο ο ίδιος γνώριζε που βρισκόταν ο καθένας και επικοινωνούσε μαζί τους με κώδικες. Το εμπόρευμά του το είχε εμπιστευτεί σε κάποιον γνωστό του στη Δράμα.

  Όταν πέρασαν οι εφιαλτικές εκείνες ημέρες για τους Εβραίους, ξαναγύρισε στη Δράμα και συνέχισε τις εμπορικές τους δραστηριότητες.

  Την οικογένειά του όμως την άφησε στην Αθήνα. Αργότερα πήγε κι εκείνος και ζήσανε εκεί μόνιμα.

  Σήμερα ζούνε μόνο τα παιδιά του, Ινός, Αλβέρτος, Μόρης και Ρίτα. Ο Φαϊς πέθανε πριν 30 χρόνια περίπου, ενώ η γυναίκα του Λουκία απεβίωσε μόλις πριν 3 χρόνια.

  ΜΕΡΤΥΡΙΕΣ

  ΓΙΑ ΤΟΝ ΔΙΩΓΜΟ

  Αξίζει όμως να δούμε τι λένε για τον διωγμό τρεις Εβραίοι και πιο συγκεκριμένα ο Αλβέρτος Ρουμπέν Πρισναλή, ο Μωύς Πεσάχ και ο Ιούδας Περαχιά, κάτοικοι των Σερρών, της Δράμας και της Ξάνθης αντίστοιχα.

  Τις τρεις αυτές πραγματικές μαρτυρίες σας τις μεταφέρουμε από το βιβλίο του Π.Κ. Ενεπεκίδη ¨Οι διωγμοί των Εβραίων εν Ελλάδι 1941 – 1944 επί τη βάσει των μυστικών αρχείων των Ες-Ες».

  ΣΕΡΡΑΙ. Μαρτυρία Αλβέρτου  Ρουμπέν Πρισναλή.

  « Η Κοινότης μας αριθμούσε 600 μέλη τα οποία εξοντώθηκαν ολοσχερώς. Ο κατάλογος των απαχθέντων αριθμεί 596 άτομα. Είμεθα όλοι Ισπανοεβραίοι.

  Ολίγες μόλις εβδομάδες μετά την κατάληψιν της Θεσσαλονίκης, που απέχει δύο ώρας από τας Σέρρας, κατελήφθη η πόλις μας αρχικά από τους Γερμανούς και έπειτα από τους Βουλγάρους. Οι Σέρρες καθώς και η Δράμα και η Καβάλα φαίνεται ότι επρόκειτο μετά μιαν χιτλερικήν νίκην να προσαρτηθούν οριστικώς εις την Βουλγαρίαν.

  Οι βουλγαρικές αρχές προσκάλεσαν τους Εβραίους  να συνεργασθούν στο σχέδιο. Πως μπορούσαμε να κάνουμε κάτι τέτοιο; Οι βούλγαροι ήσαν σύμμαχοι των Ναζήδων εμείς οι Εβραίοι είμεθα νόμιμοι πολίται της Ελλάδος από αιώνες. Δεν πολεμήσαμε ανδρεία κατά του κατακτητού και των Ιταλών φασιστών από την αρχή του πολέμου; Η φήμη των Εβραίων πολεμιστών ήτο ηρωϊκή. Ο Εβραίος συνταγματάρχης Φριζής βρήκε ένδοξο θάνατο υπερασπιζόμενος την πατρίδα του. Έπειτα και αυτό: εμείς, όπως και όλοι οι Εβραίο, είμεθα βέβαιοι για την τελική νίκη των Συμμάχων.

  Είχαμε στις Σέρρες αντιπροσώπους της στρατιωτικής κυβερνήσεως και της βουλγαρικής πολιτικής διοικήσεως. Είχε δοθεί η διαταγή για μια γενική καταγραφή, έπρεπε να παρουσιασθούμε στην κομμαντατούρα με φωτογραφίες. Συγκέντρωναν πληροφορίες για την προσωπική ταυτότητα του καθενός, ακόμη και δακτυλικά αποτυπώματα μας έπαιρναν ( οι ταυτότητες των Εβραίων βρέθηκαν μετά τον πόλεμο και χρησιμοποιήθηκαν στη δίκη εναντίον των βουλγάρων Καλόεφ και Ράβαλι), μας ανάγκασαν να φοράμε την πεντάλφα. Ο καθένας μας είχε μια ταυτότητα κίτρινη, στην οποία σημειωνόταν σε Ελληνική και Βουλγαρική γλώσσα η φυλετική μας καταγωγή.

  Οι Εβραίοι των Σερρών εζούσαν με καλές σχέσεις με τους συμπολίτες των. Εκτός από την Ισπανική διάλεκτο μιλούσαν καλά και τα ελληνικά. Υπήρχε βέβαια μια Εβραϊκή συνοικία, αλλά πολλοί ζούσαν σκορπισμένοι στα διάφορα σημεία της πόλεως. Είχαν δώσει διαταγή να χαρακτηρίζουν κάθε κατοικία τους βάζοντας το ειδικό σήμα «Εβραϊκή κατοικία».

• 

  Την νύχτα της 3^ης προς 4^η Μαρτίου, η εβραϊκή συνοικία, καθώς και οι δρόμοι με σπίτια όπου κατοικούσαν Εβραίοι υπέστησαν την εισβολή των εκπροσώπων της πολιτικής διοικήσεως και των στρατιωτικών. Αναγκάζουν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και να συγκεντρωθούν στους δρόμους. Όλοι μας τότε οδηγηθήκαμε στο μεγάλο κτίριο των αποθηκών καπνών της πόλεως των Σερρών. Λίγοι μας, μπόρεσαν πάνω στη σύγχυσή τους να πάρουν μαζί τους αποσκευές. Τους φόρτωσαν στον ίδιο τον σιδηροδρομικό σταθμό Σερρών σε βαγόνια για κτήνη και με άγνωστο προορισμό.

  Στην πολίχνη Νέα Ζίχνη υπήρχε μια μοναδική οικογένεια Εβραίων, που την συνέλαβαν κι αυτήν και την πήραν με τους άλλους.

  Μετά την απαγωγή των Εβραίων, τα καταστήματα, τα σπίτια και τα εργαστήρια τα κατέλαβαν αμέσως Βούλγαροι φασίστες και συνεργαζόμενοι Έλληνες. Τα πράγματα που είχαν μεγαλύτερη αξία τα αμπάλαραν και τα πήραν με φορτηγά. Τα είδη νοικοκυριού και τα έπιπλα της σειράς πουλήθηκαν σχεδόν για τίποτα σε πλειστηριασμό.

  Τι συνέβη με τους απαχθέντες, μας είναι άγνωστο. Φαίνεται ότι πνίγηκαν στον Δούναβη».

• ΔΡΑΜΑ. Μαρτυρία

  Μωϋσή Πεσάχ.

   « Η Εβραϊκή παροικία της Δράμας αριθμούσε 300 οικογένειες με άνω των 1.000 μελών. Κατά την απαγωγή των ο αριθμός καθαρίσθηκε σε 1.200 πρόσωπα από τα οποία τα 780 απήχθηκαν. Είμεθα Ισπανοεβραίοι. Η πλειοψηφία ησχολείτο σε διαφόρους τομείς του χονδρικού και λιανικού εμπορίου. Εζούσαμε χωρίς υπερβολικές ανέσεις, αλλά δεν γνωρίζαμε και μιζέρια. Είχαμε μια ωραία Συναγωγή  κι ένα μεγάλο σχολείο.

•  

  
  Υποφέραμε ανδρείως τα πρώτα μέτρα των Ναζήδων. Η γερμανική κατοχή ήταν σύντομη. Στη Δράμα ήρθαν οι Βούλγαροι. Οι Έλληνες που έφεραν αντίσταση στη νέα αυτή τάξι των πραγμάτων ετιμωρούντο αυστηρά. Τουφέκιζαν ομήρους εδώ κι εκεί και μεταξύ των φονευθέντων υπάρχουν και Εβραίοι της πόλεώς μας, Αλμπέρτο Σεχάν και Δαυίδ Μιζάν.

  Στη Δράμα καθώς και στη γειτονική πόλη των Σερρών και αλλού, πρότειναν οι δυνάμεις κατοχής να πάρουν τα μέλη της την βουλγαρική υπηκοότητα. Και εδώ και αλλού αρνήθηκαν οι Εβραίοι και φαίνεται ότι αυτή η άρνηση υπήρξε η αιτία της ομαδικής των απαγωγής.

  Επρόκειτο για ένα πλήρη αιφνιδιασμό. Προς το τέλος του 1943 βούλγαροι χωροφύλακες εισέβαλαν στην Εβραϊκή συνοικία και εμάζεψαν τους πάντας εν μεγάλη σπουδή. Οι άνθρωποι δεν είχαν την δυνατότητα να πάρουν ούτε μικροπράγματα μαζί τους.

  Μερικοί εκοιμώντο ακόμη και δεν τους άφησαν καιρό ούτε καν να ντυθούν. Τους οδήγησαν στις αποθήκες καπνών, ένα μεγάλο κτίριο με δύο ορόφους, όπου τους έκλεισαν για πολλές ημέρες.

  Ταυτόχρονα μάζευαν τους εβραίους των γειτονικών πόλεων Καβάλας, Ξάνθης και αλλού.

  Οι Εβραίοι της Δράμας είχαν την ίδια τύχη που είχαν και οι ομόθρησκοι των άλλων πόλεων, δηλαδή τους φόρτωσαν σε σιδηροδρομικά βαγόνια για τη μεταφορά ζώων. Τους είχαν συγκεντρώσει στην αρχή στου Simitli και Gourna Gjoumay έπειτα τους πήγαν σ΄ένα λιμάνι του Δούναβη, το Λόμ, κι εδώ επρόκειτο να τους παραδώσουν στα χέρια των Γερμανών. Φαίνεται ότι τους γκρέμισαν όλους στον Δούναβη. Κανείς από τους συμπολίτες μου δεν γύρισε από το ταξίδι αυτό.

  Εγώ είχα κατορθώσει εγκαίρως να φύγω στον Βόλο όταν άρχισαν κι εκεί να μας μαζέβουν επέτυχα να δραπετεύσω  και να πάω στο βουνό.

  Από την πολυάριθμη παροικία μας μείναμε μόλις δέκα άτομα, τα δύο παιδιά.

  Τα δύο αρχαία μας νεκροταφεία, που βρίσκονται σε μια αξιοθρήνητη κατάσταση ιεροσυλίας, υπάρχουν για να θυμίζουν το πέρασμα των Ισπανοεβραίων από την Μακεδονία. Χαλάσματα και τάφοι, γκρεμισμένοι τοίχοι, κανένας επισκέπτης. Θέλαμε να επισκευάσουμε τους τάφους, να ξαναφτιάξουμε τους τοίχους, αλλά ποιος θα επιτηρεί όλα αυτά, αφού σε λίγο δε θα υπάρχουν πια Εβραίοι στη Δράμα;

  Η ωραία μας Συναγωγή μεταβλήθηκε σε ιδιόκτητες κατοικίες. Το σχολείο μας έγινε ένα κρατικό χριστιανικό σχολείο. Έτσι, κατεστράφη η παλαιά μας από αιώνων υπάρχουσα Κοινότης Δράμας».

   ΞΑΝΘΗ: Μαρτυρία

  του Ιούδα Περαχιά.

  «Η πόλις της Ξάνθης εις την Θράκην είχε 28.000 κατοίκους εκ των οποίων 12.000 ήσαν Τούρκοι και 120 οικογένειες με 600 μέλη περίπου, Εβραίοι. Από τους Εβραίους αν εξαιρέσουμε περί τους 40, όλους τους άλλους τους εξόντωσαν.

  Η κοινότης μας ήταν πολύ παλαιά και όλοι μας μιλούσαμε ισπανικά. Οι περισσότεροι ήσαν έμποροι καπνών ή εργάται στους διαφόρους κλάδους της βιομηχανίας καπνού. Οι εβραϊκές οικογένειες ζούσαν μια πατριαρχική ζωή.

  Είχαμε ένα εβραϊκό σχολείο, μια ωραία αίθουσα για συγκεντρώσεις και μια ωραία Συναγωγή.

  Όταν έδιωξαν τους εβραίους, η Συναγωγή μας έγινε έδρα μιας ορθοδόξου θρησκευτικής ενώσεως. Το σχολείο μας, έγινε ελληνικό σχολείο. Είμαι ο μόνος και μοναδικός εβραίος κάτοικος της Ξάνθης. Το παλιό μας νεκροταφείο είναι ερειπωμένο. Δεν υπάρχει κανένας για να συντηρήσει τους τάφους.

  Η ιστορία της απαγωγής των εβραίων της Ξάνθης είναι η ίδια όπως της Καβάλας και των άλλων πόλεων της περιοχής.

  Το πρώτο μέτρο εναντίον μας στη Ξάνθη ήταν να φέρουμε διακριτικό σήμα (πεντάλφα), ένα κίτρινο αστέρι από πλαστικό.

  Την ψυχρή νύκτα της 3^ης προς την 4^η Μαρτίου 1943 άρχισε το μάζωμα. Αιφνιδιασμένοι οι άνθρωποι υπάκουαν χωρίς να καταλαβαίνουν καλά – καλά τι είχε συμβεί. Τους οδήγησαν στις αποθήκες  καπνών και αφού τους φόρτωσαν εκεί σε μεγάλα φορτηγά αυτοκίνητα, τους πήραν οι χωροφύλακες με κατεύθυνση την Δράμα. Στην Ξάνθη δεν έχουμε σιδηρόδρομο, γι  αυτό και επιβίβασαν στη Δράμα τους εβραίους, που έπιναν εκεί και αλλού, σε τρένα με προορισμό άγνωστο.

  Αργότερα μάθαμε ότι το τρένο με τους απαχθέντες το είδαν στον σταθμό Γκούρνα Τσουμαγιά και από εκεί να κατευθύνεται στις όχθες του Δούναβη.

  Ξέφυγα την απαγωγή γιατί βρισκόμουν εκείνη τη νύκτα στη Καβάλα, όπυ άκουα καθαρά τις κραυγές των χωροφυλάκων και των θυμάτων. Στην Ξάνθη, όπως και στην Καβάλα και αλλού, μόλις πήραν τους εβραίους, οι αρχές έβαλαν χέρι στις περιουσίες τους. Τα πιο πολύτιμα πράγματα το πήραν μαζί τους οι απαγωγείς, τα άλλα πουλήθηκαν σε πλειστηριασμό στους κατοίκους.

  Έτσι μέσα σε λίγο καιρό εξαφανίσθηκε αυτό που μάζεψαν οι εβραίοι της Ξάνθης – εργάτες και έμποροι – μέσα σε γενεές».

• ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ – ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΑ

  ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ

  ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ

  Όλον αυτόν  τον καιρό που δημοσιευόταν τα αφιέρωμά μας στους Εβραίους που έζησαν στη πόλη μας, είχαμε την χαρά να δεχθούμε αρκετά τηλεφωνήματα αναγνωστών – στριών, οι οποίοι πέρα από τα καλά τους λόγια, για τα οποία τους ευχαριστούμε από καρδιάς, μας έκαναν κάποιες σημαντικές παρατηρήσεις και μας «εφοδίασαν» με συμπληρωματικά στοιχεία.

  Αυτά τα επιπρόσθετα στοιχεία και τις επισημάνσεις, σας τις παραθέτουμε παρακάτω, ώστε να έχουμε μια ακόμη πιο ακριβή εικόνα των γεγονότων.

  Προς αποφυγή τυχόν παρεξηγήσεων παρουσιάζουμε τους ανθρώπους που μας παρείχαν τις επιπλέον πληροφορίες, με τη σειρά που μας τηλεφώνησαν.

  Συγκεκριμένα λοιπόν η Στέλλα Αναγνώστου, η οποία κατάγεται από τη Δράμα αλλά ζει τώρα στην Αθήνα, μας πληροφόρησε πως ο παππούς της Αθανάσιος Αναγνώστου, ο οποίος είχε αναπτύξει πολύ αξιόλογη επιχειρηματική δράση στη Δράμα προπολεμικά, όχι μόνο συνεταιριζόταν με τον Σαμ Μπενβενίστε και τον Αιμίλιο Κακή στο κινηματοθέατρο «ΜΕΓΑ», όπως γράψαμε, αλλά διατηρούσε επίσης κατάστημα με Εδώδιμα – Αποικιακά μαζί με τον Ααρόν Χαίμ, εκεί που βρίσκεται σήμερα το φαρμακείο του κ. Παπαθεοδώρου.

  Ο κ. Τσακμάκης Παναγιώτης ο οποίος διατηρεί κατάστημα με είδη νεωτερισμών επί της Βενιζέλου, μας ενημέρωσε πως ο Χαϊμ Πασάι είχε παλαιοπωλείο στην περιοχή του αντλιοστασίου, κοντά στο αρχοντικό του Καληώρα. Επίσης μας είπε πως ο Ζακίνος Οββαδιά, που ήταν τερματοφύλακας της Δόξας, ήταν πάρα πολύ καλός κανταδόρος. Τον γνώρισε προσωπικά στο κατάστημα ετοίμων ενδυμάτων που είχε προπολεμικά ο θείος του Γρηγόριος Τσακμάκης στην περιοχή του Αγίου Νικολάου, όπου δούλευε ο Ζακίνος περιστασιακά ως υπάλληλος την περίοδο των εορτών λόγω του φόρτου εργασίας.

  Πολύ σημαντική όμως ήταν η παρακάτω ιστορία που μας     εκμυστηρεύτηκε ο κ. Τσακμάκης και έχει σχέση με τα γεγονότα του διωγμού των Εβραίων της πόλης μας: «Από βραδύς, προ της συγκεντρώσεως των Εβραίων, χωρίς   να γνωρίζουμε εμείς ότι την επομένη θα γινόταν η συγκέντρωση, πέρασε ο βούλγαρος νομίατρος και πρόσταξε τρεις κουρείς (εγώ δούλευα κατά το διάστημα της κατοχής κουρέας) εμένα, τον Ζαχαρία Μέρμηγκα και ένα Αρμενάκι να πάμε την άλλη μέρα να τον βρούμε. Πράγματι το πρωί της επομένης ετοιμαστήκαμε να τον συναντήσουμε. Όμως είδαμε ότι συγκέντρωναν οι βούλγαροι τους Εβραίους και από φόβο δεν βγήκαμε. Μετά τις 10.00 βγήκαμε και μάθαμε ότι συγκέντρωνα τους εβραίους στις καπναποθήκες της Αγίας Βαρβάρας. Πήραμε τα σύνεργα της δουλειάς μας και κινήσαμε για τον νομίατρο. Στο γραφείο του ήταν ο κλητήρας και όταν μας είδε μας ρώτησε αν ήμασταν οι κουρείς που ζήτησε ο  νομίατρος.

  Του είπαμε «Ναι».

  «Θα πάτε» μας καθοδήγησε «στις καπναποθήκες κάτω, όπου έχουν συγκεντρώσει τους εβραίους».

  Πήγαμε λοιπόν εκεί και βρήκαμε τον νομίατρο. Μας διέταξε να κουρέψουμε όλους τους άντρες που θα μας στέλνανε. Στον πάνω όροφο  της καπναποθήκης είχαν υποχρεώσει τους εβραίους να γδυθούν και ν΄ αφήσουν πάνω στον πάγκο που υπήρχε, ό,τι τιμαλφή είχαν. Όποιος περνούσε από την έρευνα αυτή, τον στέλνανε στον κάτω όροφο για να τον κουρέψουμε. Τους ρωτούσαμε, όταν ερχόταν για να τους κουρέψουμε, τι γινόταν πάνω και εκείνοι μας απαντούσαν: «Αφήστε, μας έχουν ξεγυμνώσει και μας παίρνουν ότι έχουμε και δεν έχουμε».

  Θυμάμαι πως μας λέγανε: « Παιδιά θα μας κουρέψετε αλλά δεν έχουμε να σας πληρώσουμε, μας τα πήραν όλα τα χρήματα».

  Νόμιζαν ότι θα μας πλήρναν αυτοί. Τους εξηγούσαμε τότε ότι δεν θα μας πλήρωναν αυτοί, αλλά ότι μας κάλεσε ο βούλγαρος νομίατρος.

  Επίσης στον χώρο που τους κουρεύαμε, που ήταν ένας τετράγωνος χώρος κοντά στις τουαλέτες, υπήρχαν βούλγαροι στρατιώτες που ελέγχαν μήπως κάποιος εβραίος έκρυβε κάτι εκεί ή έδινε σε εμάς τίποτε.

  Το μεσημέρι φέρανε φαγητό για τους συγκεντρωμένους και μας είπαν και εμάς να φάμε. Ανεβήκαμε λοιπόν για τον σκοπό αυτό στον επάνω όροφο.

  Τι να δούμε εκεί;

  Είχαν στρώσει τραπέζια πάνω στα οποία είχαν τοποθετήσει κουβάδες και όλοι ήταν γεμάτοι χρυσαφικά. Ήταν και μια βουλγάρα δικηγόρος η οποία ανέβαινε και κατέβαινε συνέχεια και όλο άρπαζε, φαίνεται κανένα χρυσαφικό και έφευγε.

  Αφού τους κουρέψαμε, είχε πάει ήδη 2-3 η ώρα το μεσημέρι, μας είπαν οι βούλγαροι να φύγουμε. Και έτσι φύγαμε».

  Ακόμη ο κ. Τσακμάκης μας έκανε γνωστό ότι πολλά εβραϊκά μαγαζιά με έτοιμα ενδύματα υπήρχαν προπολεμικά πάντοτε, στην περιοχή που εκτείνεται από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου μέχρι τους παλαιούς νερόμυλους.

  Επίσης τηλεφώνημα δεχθήκαμε από τον κ. Τσιμένο Σαμπετάι ο οποίος είναι πρόεδρος της Εβραϊκής κοινότητας που υπάρχει σήμερα στην Καβάλα.

  Μάλιστα η οικογένειά του, είναι από τις παλαιότερες εβραϊκές οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στην γειτονική πόλη.

  Όπως μας είπε ο ίδιος, αριθμούνε ήδη 411 χρόνια διαμονής δεδομένου ότι οι πρόγονοί το ήρθαν στην Καβάλα το 1585. Ο κ. Σαμπετάι έκανε τις δικές του παρατηρήσεις σχετικά με το αφιέρωμά στους Εβραίους της Δράμας.

  Συγκεκριμένα διόρθωσε τα γραφόμενά μας στο πρώτο δημοσίευμα, σύμφωνα με τα οποία, με αφετηρία τον 14^ο αι. π. Χ και τέλος ίσως τον περασμένο αιώνα, οι εβραίοι γνώρισαν πρωτοφανείς για τα ανθρώπινα δεδομένα διωγμούς, παρατηρώντας πως αφετηρία υπήρξε το έτος 140 π. Χ. και τέλος η τέταρτη δεκαετία του 20^ου αιώνα.

  Επίσης ο κ. Σαμπετάι μας επισήμανε το γεγονός πως εκτός από τη Συναγωγή μπορούν να προσεύχονται και σε χώρο όπου υπάρχει τρεχούμενο νερό, θεωρώντας τον χώρο αυτό ιερό. Μας εξήγησε δε πως αυτό καθιερώθηκε γιατί κατά καιρούς υφίσταντο διωγμούς και επομένως δεν είχαν τη δυνατότητα να προσεύχονται στη Συναγωγή.

  Όπως ήδη αναφέραμε και στην αρχή αυτής της έρευνας, ευχαριστούμε όλους όσους επικοινώνησαν μαζί μας για να μας εκφράσουν τα συγχαρητήριά τους και κυρίως για να μας δώσουν επιπρόσθετες πληροφορίες ή και για να μας διορθώσουν. Θα δεχθούμε με την ίδια χαρά και οποιεσδήποτε άλλες επισημάνσεις αναγνωστών στο μέλλον.

  Με ιδιαίτερη χαρά και τιμή λάβαμε την παρακάτω επιστολή από τον κ. Ιάκωβο Κοέν, ο οποίος όπως έχουμε ήδη αναφέρει και στο αφιέρωμά μας, είναι ο μοναδικός εβραίος που ζει αυτήν την στιγμή στη πόλη μας.

  «Αγαπητέ Κύριε Διευθυντά

  Σας γράφω αυτήν την επιστολή βαθύτατα συγκινημένος από το αφιέρωμα που κάνετε στην έγκριτη εφημερίδα σας για τους ομοθρήσκους μου εβραίους της Δράμας.

  Ευχαριστώ πολύ κι εσάς και την άξια συνεργάτιδά σας Δίδα Δήμητρα Ματζιώρη για την πολύ καλή εργασία της, και μάλιστα σ΄ ένα θέμα για το οποίο δεν υπάρχουν και πολλές μαρτυρίες λόγω της χρονικής αποστάσεως από το 1940.

  Πράγματι οι Εβραίοι προ του 1940 αποτελούσαν ένα αξιόλογο κομμάτι του λαού της πόλεώς μας. Αποδεδειγμένα δε, αγαπούσαν πολύ την Δράμα. Προσέφεραν με την εργατικότητά τους, την τιμιότητα και την εν γένει κοινωνική τους δράση, ένα σεβαστό μέρος στην πολύπλευρη ανάπτυξή της.

  Δυστυχώς όμως οι Γερμανοί Ναζιστές και οι Βούλγαροι φασίστες σύμμαχοί τους φθόνησαν την πρόοδο και την ανάπτυξη αυτού του λαού και αποφάσισαν να τον καταστρέψουν. Το πέτυχαν σε πολύ μεγάλο βαθμό. Έτσι και η Δράμα, όπως και όλες οι πόλεις της Ελλάδος, όπου υπήρχαν Εβραίοι, έχασε σχεδόν το 95% των Εβραίων κατοίκων της που ζούσαν και δημιουργούσαν τόσο καλά και αρμονικά με τους συμπολίτες τους.

  Κύριε Διευθυντά.

  Με το αφιέρωμα αυτό τελέσατε ένα μνημόσυνο υπέρ αναπαύσεως της ψυχής τους. Τους άξιζε και σας είμαι ευγνώμων γι΄ αυτό.

  Χάθηκαν άδικα στο στρατόπεδο Τρεμπλίνκα Πολωνίας. Στα χείλη τους είχαν το όνομα του Θεού και της Ελλάδος.

  Ας είναι αιωνία η μνήμη τους.

  Μες μεγάλη εκτίμηση

  ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΟΕΝ.

   

   

  ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΜΑΣ

  Οι πηγές που χρησιμοποιήσαμε για τη συλλογή των πληροφοριών μας είναι:

  • Το βιβλίο του Π.Κ. ΕΝΕΠΕΚΙΔΗ «Οι διωγμοί των Εβραίων εν Ελλάδι 1941 -1944 επί τη βάσει των μυστικών αρχείων των ες-ες».
  • Το βιβλίο της Μαρίας Ευθυμίου «Εβραίοι και Χριστιανοί».
  • Το βιβλίο της Ισραηλιτικής Κοινότητος Θεσσαλονίκης “In Memoriam”.
  • Το ένθετο της εφημερίδας «Καθημερινή» με τίτλο «Οι Εβραίοι της Ελλάδας», και ημερομηνία κυκλοφορίας την Κυριακή 3 Μαρτίου 1996.
  • Το βιβλίο του Βασίλη Πασχαλίδη «Δραμινά Ιστορικά».
  • Το βιβλίο του Φώτη Τριάρχη «Η ιστορία της Δράμας».

  Επίσης θέλουμε να εκφράσουμε τις ολόθερμες ευχαριστίες μας στους παρακάτω ανθρώπους, χωρίς την βοήθεια των οποίων δεν θα μπορούσαμε να πραγματοποιηθεί αυτό το αφιέρωμα:

  Ιάκωβο Κοέν, Εριέττα Ανδρεάδη, Ανδρέα Ανδρεάδη, Τζεδάκη Κων/νο, Πατρικαλάκη Κων/νο, Παπαλούδη Αντώνιο, Ζακίνο Κακή, Κίμωνα  Θεοδωρόπουλο, Μαρία Σπυρίδου, Σάκη Πέτρου και την υπεύθυνη της δημόσιας βιβλιοθήκης Δράμας.

  Ιδιαίτερα όμως θέλουμε να ευχαριστήσουμε και να εκφράσουμε  την βαθυτάτη ευγνωμοσύνη μας στην δημοσιογράφο Στέλλα Σταυρίδου για την πολύτιμη βοήθεια που μας προσέφερε στην συλλογή των πληροφοριών».

• ΤΕΛΟΣ. ΔΗΜΗΤΡΑ ΜΑΝΤΖΙΩΡΗ.