ΠΑΛΙΑ ΔΡΑΜΑ 

Η Παιδεία στον Ν. Δράμας

1840 – 1899

Του Φώτη Τριάρχη

Η Παιδεία για ένα Λαό

αποτελεί τον καθρέφτη

της Εθνικής του συνείδησης

των ιδανικών του, του Φυλετικού του 

χαρακτήρα και του πολιτιστικού του επιπέδου.

 Αντί προλόγου

Στην περίοδο 1840 – 1899 ο Ελληνισμός της υπόδουλης στους Τούρκους Μακεδονίας μας, παρουσιάζει μια σημαντική οικονομική και πολιτιστική πρόοδο.

Παράλληλα όμως, μετά το 1870, δέχεται την σφοδρή επίθεση της Βουλγαρικής Εξαρχίας  και των ενόπλων Βουλγαρικών Κομιτάτων, που επιδιώκουν την βίαια αλλοίωση της εθνολογικής σύνθεσης του πληθυσμού και την προσάρτηση της Μακεδονίας μας, στο νεοσύστατο τότε Βουλγαρικό Βασίλειο.

Στην περιοχή  του σημερινού Νομού Δράμας, η επίθεση αυτή είναι ιδιαίτερα έντονη.

Παρ’ όλα αυτά η Ελληνική Παιδεία, σ΄ αυτό τον τόπο, παρουσιάζει συνεχώς αυξανόμενη άνοδο.

Λίγα στοιχεία από σχετική εργασία μου για την Παιδεία στη Δράμα, που ετοιμάζω για έκδοση, παραθέτω στ’  ακόλουθο κείμενο.

Η Σχολή Αλιστράτης

Μετά το 1840 η Παιδεία  στη περιοχή της Δράμας συστηματοποιείται και παρουσιάζει αξιοθαύμαστη πρόοδο.

Στην Αλιστράτη, που υπαγόταν τότε στη Μητρόπολη Δράμας ο Μητροπολίτης Νεόφυτος εγκαινιάζει πανηγυρικά στις 18 Φεβρουαρίου 1841 την Ελληνική Κεντρική Σχολή.

Η Σχολή αυτή αναδεικνύεται σε πνευματικό κέντρο ανώτερης κλάσης και μεταβάλλεται σε φυτώριο από ξεφυτρώνουν, έπειτα από 5ετή φοίτηση, όχι μόνον μαθητές, αλλά κυρίως δάσκαλοι που θα διδάξουν στα Σχολεία της Μητρόπολης Δράμας και άλλων περιοχών τα Ελληνικά γράμματα και την Χριστιανική Θρησκεία.

Δάσκαλοι Ιεραπόστολοι

Από την Αλιστράτη λοιπόν, αρχικά και αργότερα από την Σχολή Σερρών, εκτοξεύεται ένα μικρό, αλλά δυναμικό κύμα νέων Δασκάλων που απλώνεται στα σχολεία.

Αμούστακοι, έφηβοι, ξεκινούσαν ελπιδοφόροι γιομάτη  ένθεη πίστη για την ιεραποστολή των. Γιατί χρειαζόταν πραγματικά κουράγιο και πίστη Ιεραποστόλου, για να ασκήσεις το επάγγελμα του δασκάλου και να αποζήσεις με τις γλίσχρες αποδοχές που άρχιζαν από 650 γρόσια τον χρόνο το 1844, για να φθάσουνε αργότερα μέχρι 2.000 γρόσια περίπου.

Ο μισθός καθοριζόταν με κοινή συμφωνία του δασκάλου με την τοπική σχολική εφορία. Η σύμβαση ήταν ετησία και ο διορισμός έπρεπε να επικυρωθεί από τον Μητροπολίτη. Καμιά μονιμότητα δεν υπήρχε, ούτε φυσικά και συνταξιοδότηση.

Διδασκαλικά καθήκοντα εκτελούν πολλές φορές και οι εγγράμματοι κληρικοί επιδοτούμενοι μ’ ένα πρόσθετο  μικρό μισθό από την Σχολική Εφορία. Αυτοί δίδασκαν κυρίως θρησκευτικά και Βυζαντινή μουσική.

Δασκάλες εμφανίζονται μετά το 1880 και προέρχονταν κυρίως από το Παρθεναγωγείο Σερρών. Για την εποχή των ήσαν αληθινές μικρές ηρωίδες.

Σχολικές Εφορίες

Τα σχολεία διοικούσε αρχικά η Εκκλησιαστική Επιτροπή με την κοινότητα, κάτω από την εποπτεία του Μητροπολίτη.

Αλλά μετά το 1860 με την εφαρμογή των Γενικών Κανονισμών του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως εκλέγεται μια Σχολική Εφορία που σε συνεργασία με την Εκκλησιαστική Επιτροπή και την Κοινότητα, επωμίζεται την ευθύνη. Η εκλογή της επικυρώνεται από τον Μητροπολίτη.

Η Εκκλησία κρατά γερά στα χέρια της την Παιδεία, αλλά και καλύπτει πολλές φορές, από τα ταμεία των Ιερών Ναών τις σχολικές ανάγκες και τα ελλείμματα.

Φιλόμουσες  Αδελφότητες

Μετά την ίδρυση στην Αθήνα το 1869 του «Συλλόγου προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» παρατηρείται σ’  όλο τον υπόδουλο Ελληνισμό μια κίνηση για την διοργάνωση αδελφοτήτων, που σκοπό έχουν να ενισχύσουν την Ελληνική Παιδεία στα τουρκοκρατούμενα εδάφη.

Έτσι βλέπουμε στην Προσοτσάνη (1874), στο Δοξάτο (1874), στην Αλιστράτη (1874) κ.λ.π. την ίδρυση παρομοίων αδελφοτήτων που επιτελούν ένα μεγαλειώδες  πραγματικά έργο την ανέγερση σχολικών κτιρίων και την δημιουργία πολιτιστικής κίνησης.

Πρόγραμμα και Μαθήματα

Στα κοινά σχολεία και τα κατώτερα, συγκεκριμένο σχολικό  πρόγραμμα και ωράριο φαίνεται να υπήρχε. Οι δάσκαλοι κάτω τις γενικές οδηγίες του Μητροπολίτη και σύμφωνα με τις γνώσεις των, εφαρμόζανε ένα, κατά την κρίση τους, πρόγραμμα εκπαίδευσης, συνήθως με την «αλληλοδιδακτική» μέθοδο.

Στα άλλα σχολεία δίδασκαν γραφή, ανάγνωση, πρακτική αριθμητική, γεωγραφία, ιστορία, ωδική και κυρίως  θρησκευτικά, με πρόγραμμα και μέθοδο. Στόχος της Παιδείας μυστικός, ήταν η πίστη στον Θεό και στην Ελλάδα.

Έπρεπε η νέα Ελληνική γενεά να εμποτισθεί με τα ιδανικά αυτά, για να έχει τη δύναμη να συνεχίσει τον αέναο αγώνα για την Ελευθερία και ν΄ αντιμετωπίσει την αναφανείσα, μετά  1870 επικίνδυνη Σλαβική επιβουλή.

Η Ελληνική Παιδεία ήταν, τότε, στη Δράμα και σ΄ όλο τον Βορειοελλαδικό χώρο, όπλο επιβίωσης του Γένους μας.

Μαθητές και Ποινές 

Στα Σχολεία δεν ήταν δυνατόν να πάνε όλα τα παιδιά της Κοινότητας. Έπρεπε να πληρώσουν κάποιο ποσό για δίδακτρα κι αυτό δεν ήταν εύκολο για όλους τους γονείς. Αλλά κάθε πατέρας έκανε κάθε δυνατή θυσία για να « μάθει γράμματα» το παιδί του.

Ο Δάσκαλος ασκούσε στους μαθητές του μεγάλη εξουσία. Για τους αμελείς και ατάκτους, είχε το δικαίωμα επιβολής ακόμη και σωματικής ποινής. Κυρίως κτύπημα της παλάμης του μαθητού με χάρακα ή ξύλινη βέργα, ορθοστασία, μεσημβρινή νηστεία κ.λ.π.

Η μέθοδος αυτή βέβαια δεν είναι σύμφωνη με την σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη, αλλά ήταν πολύ αποτελεσματική «τω καιρώ εκείνω» και πιθανόν για μερικούς, αναγκαία και σήμερα.

Χαρακτηριστικό είναι και πρέπει ν’  αναφερθεί κάτι σχετικά με                  κορίτσια. Υπήρχε φαίνεται τόση προσέλευση μαθητριών, που τελικά λόγω του αριθμού των και των  ηθών της εποχής, δημιουργήθηκαν ιδιαίτερα Ελληνικά Σχολεία, τα «Παρθεναγωγεία» ώστε να μην συμφύρωνται με τ΄ αγόρια. Αυτά τα έστελναν τώρα, στα «Αρρεναγωγεία».

Τα σχολεία της Δράμας

Στη πόλη της Δράμας λειτουργούσε πάντοτε Ελληνικό Σχολείο και από το 1876 Αλληλοδιδακτκό, Αρρεναγωγείο και Παρθεναγωγείο.

Στις 11-6-1874 για να ενισχυθεί το έργο της Παιδείας, ιδρύθηκε η « Φιλοπρόοδος Αδελφότης Δράμας». Έμβλημά  της, στεφάνι από ελιά.  Η Διοικητική Επιτροπή 8μελής. Πρόεδρος ο Ιωάννης Αναστασιάδης κι επίτιμος πρόεδρος ο          Καρ Ασλάν.

Τα σχολεία της Δράμας ενισχύονται οικονομικά, για την βελτίωση της λειτουργίας των και από τις ορθόδοξες κοινότητες της περιοχής.

Στον κώδικα της Τσατάλτζας (που ετοιμάζω την έκδοσή του), αναφέρεται:

«1851 Ιανουαρίου 14 εις βοήθησιν της εν Δράμα Σχολής γρόσια 300».

Τα Σχολεία της Χωριστής

Στην Τσατάλτζα (Χωριστή) με 521 Ελληνικές οικογένειες λειτουργεί σχολείο από πολύ παλαιότερα.

Στον Κώδικα της Κοινότητας, που αρχίζει το 1844, υπάρχουν πλήθος εγγραφές διαφόρων δαπανών για το σχολείο, όπως οι ακόλουθες.

«1844 Ιανουαρίου 14, όσα δια μισθόν  του διδασκάλου ενός χρόνου, γρόσια 650.

1846 Ιανουαρίου 21, εις τον Αρχιμανδρίτην ακόντω διδασκαλικής γρόσια 390.

1848 Ιανουαρίου 14, όσα εις διδάσκαλον Χριστόδουλον εν  μηνιαίον, γρόσια 41.

Όσα ομοίως του Αρχιμανδρίτην ρέστα μισθού διδασκαλικού γρόσια 558.

1870 Σεπτεμβρίου 14. Από όσα εις διδάσκαλον Στοϊδην γρόσια 2.250. Από 24-1-1884 έως 10-1-1888 κατεβλήθησαν μισθοί διδασκάλων. Εις μισθόν Σοφίας Εφραίμ παρθεναγωγείου γρ. 2080».

Στους σχετικούς λογαριασμούς αναγράφονται στον κώδικα, έξοδα 12.998 γροσίων. Τα χρήματα συγκεντρώθηκαν με εισφορές των κατοίκων, των οποίων τα ονόματα αναφέρονται στον κώδικα. Οι έρανοι άρχισαν το 1848 κι τελείωσαν το 1851 οπότε συγκεντρώθηκαν άλλα 11.476 γρόσια για τις επισκευές και τελειοποιήσεις του οικήματος.

Το 1895 ανεγείρεται στο ίδιο μέρος ιδιαίτερο οίκημα για το Παρθεναγωγείο που σύμφωνα με τα αναγραφόμενα στον Κώδικα εστοίχισε 22.602 γρόσια.

Οι μισθοί των διδασκάλων, όπως είδαμε ήταν αρκετά καλοί. Παράλληλα επιδοτούνται και οι ιερείς του χωριού με 600 – 800 γρόσια τον χρόνο για να διδάσκουν θρησκευτικά, βυζαντινή μουσική κ.λ.π.

Τα κονδύλια για τα σχολικά βιβλία ανέρχονται, όπως αναφέρεται στον Κώδικα, γύρω στα 600 – 700 γρόσια.

Αν σημειώσει κανείς ότι τα καταχωρούμενα    στον Κώδικα «έξοδα Αρχιερέως» είναι περίπου 2.000 τον χρόνο, γίνεται αισθητό το ύψος των δαπανών των Ελλήνων της Τσατάλτζας για την Παιδεία.

Σ’  αυτά τα έξοδα θα πρέπει να προστεθούν οι κάθε τόσο χρηματικές ενισχύσεις προς τα σχολεία Δράμας και Αλιστράτης, που αναφέρονται στον Κώδικα και αποδεικνύουν την οικονομική ευρωστία της Κοινότητας αλλά και το αίσθημα αλληλεγγύης που διακατείχε, τότε, τους υπόδουλους Έλληνες της Δράμας.

Τα σχολεία του Δοξάτου

Στο Δοξάτο, που κατοικείται από 1.500 περίπου Έλληνες και 1.100 Τούρκους, οι προοδευτικοί Έλληνες κάτοικοί του, φλέγονταν από την λατρεία της Παιδείας. Είχαν ένα ονομαστό σχολείο που προσπαθούσαν να το μεγαλώσουν.

Το 1874 ιδρύεται η Φιλόμουσος Αδελφότης «Φίλιπποι». Σκοπός της η ενίσχυση της Παιδείας και η άνοδος του μορφωτικού επιπέδου των κατοίκων.

Δημιουργεί, για τους ενήλικες και τους νέους ένα «Αναγνωστήριο». Ίσως το πρώτο στην περιοχή Δράμας, όπου υπάρχουν Ελληνικά βιβλία και εφημερίδες.

Το 1876 ιδρύεται ένα Αρρεναγωγείο και το 1878 ένα Παρθεναγωγείο.

Το 1879 αναφέρονται ότι υπήρχε εκεί μια Αρχαιολογική Εταιρεία με κάποια σχετική δράση στον τομέα της ανεύρεσης αρχαίων επιγραφών κ.λ.π.

Τα Σχολεία της Προσοτσάνης

Στην Προσοτσάνη υπήρχε ένα από τα καλύτερα σχολεία της περιοχής (Δημοτικόν και Ελληνικόν) με 80 περίπου μαθητές. Για την ενίσχυση της Παιδείας, ιδρύεται τον Μάιο του 1873 η Φιλόμουσος αδελφότης «Ηώς». Έμβλημά της η εικόνα της Χωοδόχου Πηγής.

Η αδελφότητα αυτή ανήγειρε  ιδιόκτητα οικοδομήματα για το Παρθεναγωγείο και το Αρρεναγωγείο.

Τα εγκαίνια του Παρθεναγωγείου έγιναν στις 12-10-1879 επί Αρχιερατείας Μητροπολίτου Γερμανού. Εντοιχισμένη μαρμάρινη επιγραφή εμνημόνευε το γεγονός.

Το Σχολείο της Πετρούσας

Η λειτουργία του σχολείου της Πλεύνας (Πετρούσας) ήταν περιπετειώδης. Το οίκημα βρισκόταν στο προαύλιο της παλιάς εκκλησίας και ανήκε στην Ελληνική Κοινότητα.

Μετά όμως, το Βουλγαρικό σχίσμα από το Πατριαρχείο, η Βουλγαρική Εξαρχία επέτυχε παραπλανώντας με πράκτορές της, ένα μικρό αριθμό Ελλήνων της Πλεύνας, να καταλάβει με τη βία τον Ναό και το μισό Σχολείο.

Παρά τη Βουλγαρική απειλή, το Ελληνικό Πατριαρχικό Σχολείο αριθμεί 80 μαθητές στα 1876 και παρουσιάζει αξιόλογη εκπαιδευτική δραστηριότητα.

Είχε περιοριστεί όμως σε μια αίθουσα διδασκαλίας, στο ίδιο οίκημα όπου στεγάζονταν αναγκαστικά και το Εξαρχικό σχολείο.

Στα διαλλείματα οι Ελληνόπαιδες συμπλέκονταν με τους Εξαρχικούς. Οδυνηρές πολλές φορές οι συνέπειες.

Ήταν ένας αγώνας παιδικός , αλλά ηρωικός και συνεχής. Προετοίμαζε ψυχικά τα Ελληνόπουλα αυτά που, αργότερα σαν άντρες, θ’  αγωνίζονταν για την πίστη των.

Άλλα σχολεία

Άλλο σχολείο πολύ γνωστό ήταν του Ζυρνόβου (Κ. Νευροκόπι.

Στις 9 Οκτωβρίου 1863, επί Αρχιερατείας Μητροπολίτου Αγαθαγγέλου και με επιστασία και συνδρομή του ιατρού      Κωνσταντίνου Ζιώγα, έχει ανεγερθεί κι εγκαινιάζεται το νέο σχολικό οίκημα, όπως πληροφορούμαστε από μαρμάρινη εντοιχισμένη επιγραφή.

Τον ίδιο χρόνο 25-6-1863 ο Κ. Ζιώγας ανήγειρε ένα επίσης ωραίο σχολείο στην Κ. Βροντού.

Φημισμένα Γραμματοδιδασκαλεία  (Κοινά σχολεία) υπήρχαν στα χωριά Βησοτσάνη ( Ξηροπόταμος), Γιούρετζικ ( Γρανίτης), Βώλακας, Δράνοβο (Μονασάκι), Κουμπάλιστα (Κοκκινόγεια), Εδίρνετζικ (Αδριανή), Στάρτσιστα ( Περιθώρι), Τσερέσοβο (Παγονέρι).

Σχολεία Ελληνικά σοβαρά και αξιόλογα   υπήρχαν και στα χωριά εκείνα του σημερινού νομού Δράμας, που τότε υπάγονταν στον Καζά Ζίχνης, όπως στην Γκόρνιτσα (Καλή Βρύση), Εγρί Δερέ ( Καλλιθέα) Καρλίκοβα (Μικρόπολη), Ρεσίλοβο ( Χαριτωμένη).

Με την ανατολή του 20^ου αιώνα κάτω από τη φωτεινή ηγεσία του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου, η Ελληνική Παιδεία στην Δράμα παρουσιάζεται σε όλη της την αίγλη. Αλλά γι αυτό το θέμα έχουν γράψει άλλοι πολλοί και πολλά. Εμείς ιστορούμε τον 19^ο αιώνα.

Τα Σχολεία στον Αγώνα

Στην περίοδο του τέλους του 19^ου αιώνα, ο Ιερός Ναός και το Σχολείο αποτελούν τις επίμαχες επάλξεις του αγώνα των δύο παρατάξεων. Των Ελλήνων Πατριαρχικών και των Βουλγαριζόντων Εξαρχικών.

Οι Εξαρχικοί, ωθούμενοι από το Βουλγαρικό κομιτάτο, επιτίθενται για να κυριέψουν τα δύο αυτά κάστρα του Ελληνισμού της Δράμας. Οι Έλληνες αμύνονται σθεναρά. Σκληρός αγώνας γίνεται για την κατοχή των.

Αξιοσημείωτο και σημαντικότατο είναι ότι στη περιοχή και περίοδο αυτή που ιστορούμε, η Βουλγαρική Εξαρχία παρ’  όλη την ένοπλη βία που ασκούσε με τους Βουλγάρους Κομιτατζήδες είχε γενικά αποτύχει στον τομέα της Παιδείας.

Διέθετε, άφθονα οικονομικά μέσα, πολλούς ικανούς σταλμένους από τη Βουλγαρία, δασκάλους  και δασκάλες. Προσέφερε δωρεάν την Βουλγαρική Εκπαίδευση και τα βιβλία σε όσα παιδιά ήθελαν να φοιτήσουν στα Σχολεία της, καθώς και Ανώτερες Σπουδές στη Σόφια.

Ακόμα δεχόταν να επιδοτήσει χρηματικά τ’ άπορα Ελληνόπουλα για να τα προσελκύσει.

Κι όμως τ΄ αποτελέσματα υπήρξαν απογοητευτικά γι αυτήν. Ο φανατικός Βούλγαρος προπαγανδιστής Δ. Μ. Μπράνκωφ σε βιβλίο του ομολογεί ότι, στις αρχές του 20^ου αιώνα στον Καζά Δράμας μόλις 7 εξαρχικά σχολεία λειτουργούσαν, αν λειτουργούσαν.

Στην πραγματικότητα, το χειρότερο ήταν ότι τα σχολεία αυτά ήσαν θνησιγενή. Ποτέ δεν κατόρθωσαν ν΄ αποκτήσουν   έναν ικανοποιητικό αριθμό μαθητών για να λειτουργήσουν σωστά. Και όλοι μας ξέρουμε ότι χωρίς μαθητές, σχολείο δεν μπορεί να υπάρξει.

Σ΄ αυτό το σημείο έλαμψε άλλη μια φορά ο άδολος πατριωτισμός των Ελλήνων.

Όχι μόνο οι εύποροι, αλλά ακόμη και οι φτωχοί Έλληνες στην συντριπτική των πλειοψηφία, προτίμησαν να υποφέρουν οικονομικά, για να πληρώσουν τα αναγκαία δίδακτρα ώστε να φοιτήσουν τα παιδιά των μόνο στα Ελληνικά σχολεία. Αποτελεί τιμή γι αυτούς ότι αρνήθηκαν την ύπουλη δωρεά. Με σεβασμό στεκόμαστε, εμπρός στους ανώνυμους αυτούς Έλληνες γονείς, που ύψωσαν, τα Εθνική των υπερηφάνεια, πάνω από τα συμφέροντά των.

Σαν επίλογος

Με τέτοιους γενναίους και υψηλόφρονες Έλληνες όπως οι Μητροπολίτες Δράμας, οι ιερείς, οι προεστοί, ο δάσκαλοι και δασκάλες, οι γονείς και οι μαθητές και μαθήτριες οργανώθηκε σε σωστή βάση, κατά τον 19^ο αιώνα, η Ελληνική Παιδεία στην σημερινή περιοχή του Ν. Δράμας. Ίσως μια ιδιαίτερη τιμή θα πρέπει να αποδοθεί στους δασκάλους και δασκάλες αυτής της περιόδου. Επιτελέσανε το έργο των με θαυμάσιο τρόπο. Φούντωσαν την φλόγα του Ελληνισμού και του Χριστιανισμού στα στήθη των μαθητών τους, δημιουργώντας την αδάμαστη εκείνη γενεά, των Ελλήνων της Δράμας που αγωνίστηκαν με πίστη στα χρόνια του Μακεδονικού αγώνα. Κλείνουμε το γόνυ με σεβασμό κι ευγνωμοσύνη στις ιερές σκιές των.

ΦΩΤΗΣ ΤΡΙΑΡΧΗΣ

Κυριότερες Πηγές

1. Γιοπλάκη Αθαν. « Η Κεντρική Σχολή Αλιστράτης».
2. Παπαδοπούλου Στεφ. «Εκπαιδευτική και Κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας» Θεσσαλονίκη 1970.
3. Τριάρχη Φώτη. «Ιστορία του Νομού Δράμας» Δράμα 1969.
4. Τριάρχη Φώτη. «Ο Κώδιξ της Ορθοδόξου Κοινότητος Τσατάλτζης».
5. Προφορικές αφηγήσεις των Αναστάση Κύρτση, Γιάννη Βαλαβάνη και των αειμνήστων Νικήτα Δρακόπουλου και Νίκου Μαδεμλή.

( Από το βιβλίο της Νομαρχίας Δράμας «ΔΡΑΜΙΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ» 1980 σελ 94-103).