Επιτρέπονται συστήματα
βιντεοεπιτήρησης
στις σχολικές μονάδες;
Υπό ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσε να διασφαλιστεί παράλληλα η προστασία των Προσωπικών Δεδομένων και η πρόληψη της παραβατικότητας στα σχολεία;
Γράφει ο Γιώργος Φιλτσόγλου,
Δικηγόρος- Υπεύθυνος Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων
Είναι γεγονός πως τον τελευταίο καιρό σχεδόν καθημερινά ακούμε ή διαβάζουμε για περιστατικά σε χώρους σχολικών μονάδων. Άλλοτε πρόκειται για περιστατικά βανδαλισμών και καταστροφής της υλικοτεχνικής υποδομής ενός σχολείου, ενώ συχνό φαινόμενο αποτελούν και τα περιστατικά βίας στα σχολεία, κυρίως μεταξύ μαθητών. Δεν είναι βέβαια πλέον σπάνιο στα περιστατικά βίας να εμπλέκονται άτομα του εξωσχολικού χώρου, ακόμη και ενήλικα. Δημιουργείται, κατά συνέπεια, κλίμα αυξανόμενης ανησυχίας ανάμεσα σε γονείς, μαθητές/-ριες, αλλά και εκπαιδευτικούς, οι οποίοι, όπως είναι φυσικό, δεν δύνανται να εποπτεύουν κάθε παιδί ξεχωριστά, ούτε να προλαμβάνουν κάθε απόπειρα βανδαλισμού των εγκαταστάσεων. Στο πλαίσιο αυτό αναζητούνται λύσεις για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των παραβατικών συμπεριφορών.
Προκειμένου να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της ελλιπούς εποπτείας στους σχολικούς χώρους και να περιοριστούν τα περιστατικά βίας και βανδαλισμών έχει προταθεί η εγκατάσταση και χρήση συστημάτων βιντεοεπιτήρησης. «Ως συστήματα βιντεοεπιτήρησης, στα οποία περιλαμβάνονται ιδίως τα κλειστά κυκλώματα τηλεόρασης, ορίζονται τα συστήματα που είναι μόνιμα εγκατεστημένα σε ένα χώρο, λειτουργούν συνεχώς ή σε τακτά χρονικά διαστήματα και έχουν τη δυνατότητα λήψης ή/και μετάδοσης σήματος εικόνας ή/και ήχου από τον χώρο αυτό προς έναν περιορισμένο αριθμό οθονών προβολής ή/και μηχανημάτων καταγραφής. Η μετάδοση της εικόνας μπορεί να γίνεται με απευθείας σύνδεση της κάμερας στην οθόνη προβολής ή/και στο μηχάνημα καταγραφής ή μέσω εσωτερικού δικτύου ή μέσω διαδικτύου για περιορισμένο όμως αριθμό νομιμοποιούμενων προς τούτο αποδεκτών.» (Οδηγία 1/2011 της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα για την χρήση των συστημάτων βιντεοεπιτήρησης).
Σύμφωνα με τους υπέρμαχους της εγκατάστασης και λειτουργίας συστημάτων βιντεοεπιτήρησης, οι κάμερες στις σχολικές μονάδες θα δώσουν τη δυνατότητα στους υπεύθυνους να παρακολουθούν μαθητές και μαθήτριες σε κάθε σημείο και να επεμβαίνουν κάθε φορά που επίκειται κάποιο περιστατικό. Ταυτόχρονα θα είναι δυνατόν να εντοπιστούν οι υπαίτιοι για τα φαινόμενα καταστροφής της σχολικής περιουσίας, ή άλλων παραβατικών πράξεων που εκτελούνται εκτός των ωρών λειτουργίας των σχολείων και, συνακόλουθα, να αποδοθούν οι ανάλογες ευθύνες. Μέσω των συστημάτων βιντεοεπιτήρησης, συνεπώς, οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς και, κυρίως, οι μαθητές και οι μαθήτριες θα αισθάνονται μεγαλύτερη ασφάλεια, η εμπιστοσύνη προς τη σχολική κοινότητα θα ενισχυθεί, ενώ, ταυτόχρονα, θα επιτευχθεί σημαντική εξοικονόμηση δαπανών, που σήμερα είναι απαραίτητες για την αποκατάσταση τυχόν καταστροφών. Κατά πόσο είναι δυνατόν, ωστόσο, τα συστήματα βιντεοεπιτήρησης να αποτελέσουν τη λύση σε όλα τα προβλήματα της σχολικής κοινότητας;
Είναι αδιαμφισβήτητο πως η εγκατάσταση και χρήση καμερών στα σχολεία θα συνιστούσε μια σημαντική παρέμβαση ενάντια στην αυξανόμενη βία και τα περιστατικά βανδαλισμών. Ταυτόχρονα, όμως, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την εξίσου σημαντική επέμβαση που επέρχεται στα δικαιώματα όλων των υποψηφίων παρακολουθούμενων προσώπων. Ειδικότερα, η παρακολούθηση από σύστημα βιντεοεπιτήρησης συνιστά περιορισμό των δικαιωμάτων στην Ιδιωτική Ζωή και στην προστασία έναντι της επεξεργασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, όπως κατοχυρώνονται από το Σύνταγμα, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρα 9 και 9Α Συντάγματος, 8 ΕΣΔΑ, 7 και 8 ΧΘΔΕΕ). Υποστηρίζεται επίσης ότι το διαρκές αίσθημα παρακολούθησης επηρεάζει και το δικαίωμα στην ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, ιδιαίτερα των παιδιών, που είναι πιο ευάλωτα και ενδέχεται «να πιστέψουν από μικρή ηλικία ότι είναι φυσιολογικό να παρακολουθούνται μέσω καμερών» (Άρθρο 18 Οδηγίας 1/2011 της ΑΠΔΠΧ).
Αντιλαμβανόμαστε, επομένως, ότι προκειμένου η εγκατάσταση και χρήση συστημάτων βιντεοεπιτήρησης στις σχολικές μονάδες να καταστεί σύννομη, απαιτείται μια στάθμιση δικαιωμάτων και εννόμων συμφερόντων. Το πλαίσιο, σύμφωνα με το οποίο κρίνεται η νομιμότητα των συστημάτων βιντεοεπιτήρησης, καθορίζεται από μια σειρά νομοθετικών πράξεων και Κατευθυντήριων Οδηγιών, όπως ο Γενικός Κανονισμός Προσωπικών Δεδομένων (ΓΚΠΔ 679/2016), οι Κατευθυντήριες Γραμμές 3/2019 του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Προστασίας Δεδομένων για την επεξεργασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα μέσω βιντεοσυσκευών και η Οδηγία 1/2011 της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ) για την χρήση των συστημάτων βιντεοεπιτήρησης, αλλά και μέσω διαφόρων αποφάσεων της Αρχής, όπως η 50/2022 που αφορά την λειτουργία συστήματος βιντεοεπιτήρησης εντός σχολικής μονάδας.
Σύμφωνα με τα παραπάνω νομοθετήματα και τις γνωμοδοτήσεις η εγκατάσταση και λειτουργία συστημάτων βιντεοεπιτήρησης θα πρέπει να πραγματοποιείται υπό αυστηρές προϋποθέσεις. Πιο συγκεκριμένα, θα πρέπει καταρχάς να καθοριστεί η νομική βάση, ο λόγος δηλαδή για τον οποίο απαιτείται εγκατάσταση καμερών. Συνήθως η νομική βάση σε τέτοιου είδους περιπτώσεις εντοπίζεται στο άρθρο 6 παρ. 1στ΄ του ΓΚΠΔ (επεξεργασία απαραίτητη για την ικανοποίηση εννόμου συμφέροντος του Υπεύθυνου Επεξεργασίας) ή και στο στοιχείο ε΄ του ίδιου άρθρου (επεξεργασία που εκτελείται προς το δημόσιο συμφέρον). Το έννομο συμφέρον/ δημόσιο συμφέρον συνίσταται κυρίως στην προστασία της ζωής και της ακεραιότητας μαθητών/μαθητριών και εκπαιδευτικών, ενώ αφορά βεβαίως και την προστασία της περιουσίας του σχολείου, ιδιωτικής ή δημόσιας. Με άλλα λόγια, για να υφίσταται νόμιμη επεξεργασία Προσωπικών Δεδομένων μέσω συστήματος βιντεοεπιτήρησης, προϋποτίθεται πραγματική κατάσταση κινδύνου, όπως ζημιές ή σοβαρά συμβάντα πριν από την έναρξη της επιτήρησης, ακόμα και αν αυτά δεν έχουν συμβεί στο ίδιο το σχολείο επακριβώς.
Καθώς, όμως, οι παρακολουθούμενοι στα σχολεία είναι κυρίως ανήλικοι, θα πρέπει αδιαμφισβήτητα να αποδεικνύεται ότι το συμφέρον για την αποτροπή τέλεσης παραβατικών πράξεων στο χώρο του σχολείου υπερέχει των συμφερόντων των παιδιών στην Ιδιωτική Ζωή και στην προστασία έναντι της επεξεργασίας των Προσωπικών Δεδομένων τους. Απαιτείται επιπλέον να αποδειχθεί πως η χρήση καμερών είναι μέτρο αναγκαίο με την έννοια ότι ηπιότερα μέτρα, όπως η επαυξημένη εποπτεία εκ μέρους εκπαιδευτικών ή φυλάκων, έχουν αποτύχει στην εκπλήρωση του επιθυμητού σκοπού (αρ. 5 παρ.1γ΄ ΓΚΠΔ). Η λειτουργία του συστήματος βιντεοεπιτήρησης θα πρέπει να πραγματοποιείται μόνο για τους ρητά αναφερόμενους κατά την εγκατάστασή του σκοπούς, τα δεδομένα από το βιντεοσκοπημένο υλικό θα πρέπει να διαγράφονται εντός 24 ωρών (άρθρο 18 Οδηγίας 1/2011 της ΑΠΔΠΧ), ενώ κρίνεται υποχρεωτική η λήψη όλων των αναγκαίων τεχνικών και οργανωτικών μέτρων ασφαλείας, όπως για παράδειγμα η κρυπτογράφηση και διαγραφή δεδομένων, ο περιορισμός πρόσβασης στο υλικό καταγραφής, η εκπαίδευση όλων των εμπλεκόμενων προσώπων κ.ο.κ. (συνδυασμός των άρθρων 5, 25, 32 ΓΚΠΔ).
Η συνδρομή των παραπάνω προϋποθέσεων, καθώς και η έλλειψη σοβαρού κινδύνου για τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των προσώπων που παρακολουθούνται θα πρέπει ανά πάσα στιγμή να τεκμηριώνονται, ακόμα και ξεχωριστά ανά κάμερα, από τον Υπεύθυνο Επεξεργασίας, δηλαδή το υπεύθυνο όργανο για τη λειτουργία του συστήματος βιντεοεπιτήρησης. Προς τον σκοπό αυτό έχει κριθεί πως είναι απαραίτητη η διενέργεια Εκτίμησης Αντικτύπου σχετικά με την Προστασία των Προσωπικών Δεδομένων, ενώ υποχρεωτικός θεωρείται και ο διορισμός Υπευθύνου Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων (DPO), όπως προκύπτει από την ερμηνεία των άρθρων 35 και 37 του ΓΚΠΔ. Χρήσιμη, αν όχι υποχρεωτική, προς την τεκμηρίωση της νομιμότητας του συστήματος θεωρείται και η τήρηση Αρχείου Δραστηριοτήτων Επεξεργασίας, σύμφωνα με το άρθρο 30 του ΓΚΠΔ.
Για τη σύννομη λειτουργία του συστήματος βιντεοεπιτήρησης καθίσταται επίσης αναγκαία η ενημέρωση όλων των παρακολουθούμενων προσώπων, αλλά και των γονέων και κηδεμόνων τους, στην περίπτωση των ανηλίκων (Άρθρο 18 Οδηγίας 1/2011 της ΑΠΔΠΧ). Η ενημέρωση παρέχεται κατά κανόνα γραπτώς, σε κατανοητή μορφή, όπως ορίζει το άρθρο 12 ΓΚΠΔ, και περιλαμβάνει κάθε αναγκαία πληροφορία σύμφωνα με το άρθρο 13 ΓΚΠΔ. Ειδική αναφορά θα πρέπει να γίνεται για τα δικαιώματα κάθε παρακολουθούμενου προσώπου, όπως το δικαίωμα πρόσβασης στο υλικό της επεξεργασίας ή το δικαίωμα διαγραφής των δεδομένων, καθώς και για τον τρόπο άσκησής τους και το χρόνο ανταπόκρισης του σχολείου σε αυτά.
Αν πραγματοποιηθούν όλες οι προαναφερόμενες ενέργειες και ανά τακτά χρονικά διαστήματα τεκμηριώνεται επαρκώς η ασφάλεια των Προσωπικών Δεδομένων, οι κάμερες θα μπορούσαν να λειτουργήσουν χωρίς κίνδυνο κυρώσεων. Παρόλα αυτά η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα θέτει με την υπ’ αρίθμ. 1/2011 Οδηγία της μια ακόμα προϋπόθεση, η οποία ισχύει ακόμα, όπως διαφαίνεται από την υπ’ αριθμ. 50/2022 απόφαση. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την Αρχή, το σύστημα βιντεοεπιτήρησης επιτρέπεται να λειτουργεί μόνο τις ώρες που δεν λειτουργεί το σχολείο, ενώ οι συγκεκριμένες ώρες θα πρέπει να αναγράφονται σε πινακίδες, ώστε να γνωρίζει όλη η σχολική κοινότητα ότι δεν παρακολουθείται. Εξαιρετικά, όμως, για περιπτώσεις σχολικών εγκαταστάσεων μεγάλης έκτασης, όταν δεν είναι πρακτικός ο έλεγχος των απομακρυσμένων σημείων των εγκαταστάσεων με ηπιότερα μέσα (π.χ. φύλακες), μπορεί να είναι νόμιμη η λειτουργία καμερών που εστιάζουν στα απομακρυσμένα σημεία και κατά τις ώρες λειτουργίας του σχολείου, αλλά με κατάλληλες διασφαλίσεις, όπως αναλύθηκαν ανωτέρω.
Εξετάζοντας το ζήτημα συνολικά συμπεραίνουμε ότι η εγκατάσταση και λειτουργία συστημάτων βιντεοεπιτήρησης στα σχολεία πρέπει να πληροί πολυάριθμα και αναλυτικά κριτήρια. Διαφαίνεται η σημασία που δίνει ο νομοθέτης, αλλά και οι Αρχές Προστασίας Δεδομένων, στα Προσωπικά Δεδομένα των παρακολουθούμενων προσώπων, ιδίως όταν πρόκειται για παιδιά. Επομένως πριν από οποιαδήποτε απόφαση περί τοποθέτησης καμερών θα πρέπει απαραιτήτως να ζητείται η γνώμη ειδικού, αλλά και να διεξάγεται διαβούλευση εντός της σχολικής κοινότητας. Η παράλειψη αυτών των μέτρων ενδέχεται να επιφέρει ιδιαίτερα δυσμενείς κυρώσεις για τους υπεύθυνους, ακόμα και μετά από πολύ καιρό, όπως κατέδειξε και η πρόσφατη απόφαση της Αρχής.
