Συμβολή στην Τοπική μας Ιστορία
Το τοπωνύμιο Δράνοβα ή Δρυάνοβα:
θεωρίες και εκτιμήσεις για την προέλευση του ονόματος*
Ευάγγελος Γ. Καρσανίδης
Σχολικός Σύμβουλος ε.τ.
Τους κατοίκους του Μοναστηρακίου πάντοτε απασχολούσε το θέμα: γιατί ονομάστηκε το χωριό τους Δράνοβον, Δρένοβον ή Δρυάνοβα; Από πού προέρχεται η λέξη αυτή και ποια είναι η σημασία της.
Κατά το παρελθόν αλλά και σήμερα η ονομασία του χωριού συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο έρευνας και πονοκέφαλο για όσους ασχολήθηκαν ιστορικά με την περιοχή μας. Γράφτηκαν πολλά στις εγκυκλοπαίδειες, στα λεξικά, σε προξενικά έγγραφα και εκθέσεις και σε διάφορα συγγράμματα. Πολλές είναι οι εκτιμήσεις, οι θεωρίες και οι εκδοχές. Καμία απάντηση δεν εξάντλησε διεξοδικά το θέμα. Έτσι η ονομασία του χωριού αποτελεί ακόμη θέμα συζήτησης και έρευνας.
Αλλά ας δούμε ορισμένες θεωρίες και εκδοχές που επικρατούν σήμερα για την προέλευση του τοπωνύμιου Δράνοβα ή Δρυάνοβα.
Οι πληροφορίες που έχουμε για την παλιά ονομασία του χωριού προέρχονται από άγνωστα μέχρι σήμερα προξενικά έγγραφα και εκθέσεις , έτους 1885, που βρήκαμε και μελετήσαμε στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, αλλά και από κείμενα συγγραφέων της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών σώζονται λεπτομερή και ενδιαφέροντα στοιχεία για τα θέματα της Ιστορίας της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης στην περιοχή μας και όχι μόνο. Έτσι, σε μια άγνωστη, μέχρι σήμερα, εμπιστευτική έκθεση του Υποπροξένου μας στην Καβάλα Α. Τσιμπουράκη που υποβλήθηκε στο Υπουργείο Εξωτερικών1, στις 30 Δεκεμβρίου 1885, το Μοναστηράκι μνημονεύεται ως Δράνοβον ή Δράνοβα (το δράνος και δράνα= αυλακωτή φυτεμένη περιοχή).
Κατά μία φιλολογική ερμηνεία η λέξη Δράνοβα αποτελείται από τη ρίζα δρα-. Τοπωνύμια με τη ρίζα δρα- βρίσκουμε πάρα πολλά στην περιοχή μας (Δράνοβα, Δρα-τσίστα, Δρα-βίκ, Δρά-μα κ.α), αλλά και σε άλλες περιοχές της πατρίδας μας (Εύβοια, Αττική κ.α.).
Αυτή η ονοματολογία παρατηρείται σε όσες περιοχές έζησαν θρακοπελασγικές φυλές, οι οποίες συνήθιζαν να χτίζουν τους οικισμούς τους πάνω σε τούμπες ή σε βουνοπλαγιές κοντά σε πηγαία νερά και δάση.
Ο Τρ. Ευαγγελίδης (Νέα Ελλάς 1913) γράφει ότι οι λέξεις που έχουν μπροστά τη ρίζα δρα– προέρχονται από τη δωρική λέξη δράω, που σημαίνει, περίπου, οικισμό κτισμένο σε σημείο με καλή θέα. Με βάση την παραπάνω θεωρία, η ετυμολογία της λέξης Δράνοβον θα μπορούσε, ίσως, να συνδεθεί άμεσα με την επιβίωση δρώμενων λαογραφικού ενδιαφέροντος σε χωριά βόρεια της Δράμας (Καλή Βρύση, Πετρούσα, Πύργοι, Ξηροπόταμος, Βώλακας). Αναφορά στο χωριό Δράνοβον κάνει και ο ταγματάρχης του Μηχανικού Νικ. Σχινάς2 το 1886. Αλλά και ο καθηγητής Νικ. Φιλιππίδης μια εξέχουσα εθνική και πνευματική φυσιογνωμία, αναφέρομενος στο Δρένοβον (έτσι το ονομάζει), μας πληροφορεί ότι «το χωρίον τούτο έχει μικτόν πληθυσμόν εκ χριστιανών και Τούρκων αριθμούντων 500 ψυχάς και απέχει της Δράμας ημίσειαν μόνον ώραν»3.
Εξάλλου και ο Υποπρόξενος της Ελλάδας στην Καβάλα Νικ. Μαυρουδής, σε μια εμπιστευτική έκθεσή του, αναφερόμενος στο χωριό σημειώνει ότι «η Δράνοβα, μη έχον βουλγαρικόν πληθυσμόν κατοικείται υπό 403 Ελλήνων και 193 Τούρκων». Στην πολυσέλιδη έκθεση του Νικ. Μαυρουδή που αναφέρθηκε παραπάνω επισημαίνεται ακόμη ότι «….το χωρίον τούτο απησχόλησε την Μητρόπολιν μέχρι σήμερον ολιγώτερον ή τα άλλα χωρία της Περιφερείας. Το Υποπροξενείον όμως εθεώρησεν επάναγκες να τοποθετηθή εκεί και διδασκάλισσα διά μικράς δαπάνης, ην και ενέκρινεν ήδη η επί της Παιδείας Επιτροπή».4
Πληροφορίες πολλές για το Δράνοβο μας δίνει και ο ιατροφιλόσοφος Σταύρος Μερτζίδης από το Μελένικο.5 Πριν όμως σας μιλήσω γι’ αυτές, επιτρέψτε μου παρακαλώ να κάνω μια μικρή παρένθεση για το Μελένικο: «Το Μελένικο (το σημερινό Μέλνικ), ήταν μια εύπορη ελληνική πόλη της Μακεδονίας. Χαρακτηριστικό της ήταν η κοινοτική της οργάνωση. Τέλη του 19ου αιώνα η πόλη αριθμούσε συνολικά 4.610 κατοίκους. Από αυτούς 3.800 ήταν Έλληνες, 450 Τούρκοι και μόνο 360 Βούλγαροι. Στο Μελένικο υπήρχαν καλά οργανωμένα ελληνικά σχολεία στα οποία δίδαξαν ο διάσημος Γιαννιώτης δάσκαλος Χριστόφορος Φιλητάς και ο Μακεδόνας διανοούμενος Μηνάς Μηνωίδης από το Γραμματικό της Έδεσσας. Στα σχολεία αυτά έμαθε τα πρώτα γράμματα και ο διάσημος αγωνιστής του 1821, συγγραφέας και νομομαθής Αναστάσιος Πολυζωίδης (1802 -1873), γνωστός από τη στάση του ως δικαστή κατά τη δίκη του Θεόδ. Κολοκοτρώνη.
Από το 1839 στο Μελένικο υπήρχε και τυπογραφείο από τον διδάσκαλο Δημ. Καλαμπακίδη, ο οποίος το 1941 διετέλεσε ο πρώτος Σχολάρχης της Ελληνικής Κεντρικής Σχολής Αλιστράτης. Με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913) το Μελένικο επιδικάστηκε στη Βουλγαρία. Οι Έλληνες κάτοικοι αναγκάστηκαν τότε να εγκαταλείψουν την πόλη και να έρθουν στην Ελλάδα».6
Επανέρχομαι τώρα στο βιβλίο του ιατροφιλόσοφου Σταύρου Μερτζίδη τις απόψεις του οποίου δεν μπορεί κανείς εύκολα να αμφισβητήσει. Στο βιβλίο του «Αι χώραι του παρελθόντος και αι εσφαλμέναι τοποθετήσεις των» που τυπώθηκε το 1885, ο Στ. Μερτζίδης γράφει : «Βόρεια της Δράμας και μέσα σ’ ένα φαράγγι βρίσκεται μία κώμη που λέγεται «Τράνοβο και Δράνοβο».
Το χωριό είναι το αρχαίο «Τρανίψι ή Τρανίψας» που ονομάστηκε έτσι από ένα λαό της Θράκης , ο οποίος είχε αποικία εδώ, όπως αναφέρει και ο Ξενοφών. Οι συνήθειες των αρχαίων Θρακών ήταν να κτίζουν τους οικισμούς τους πάνω σε τούμπες και σε βουνοπλαγιές κοντά σε άφθονα πηγαία νερά.
Χωρίς καμία αμφιβολία υπήρχε εδώ αποικία του λαού το 500 π.Χ., το δε Τράνοβο ή Δράνοβο μετά τον Η΄ μ.Χ. αιώνα ήταν αρκετά μεγάλο, επάνω δε στα υψώματα του χωριού υπήρχαν πολλά εκκλησίδια και προς το πεδινό μέρος που πλησιάζει προς τη Δράμα αρχαιότητες, όπου βρέθηκαν και νομίσματα αρχαίας αλλά και βυζαντινής περιόδου».
Κατά τον Στράβωνα, Έλληνα γεωγράφο και ιστορικό ( Αμάσεια Πόντου 64/63 π.Χ.- 23(;) μ.Χ.), στους αρχαίους χρόνους όλες σχεδόν οι χώρες έπαιρναν τα ονόματά τους, είτε από τα έθνη που μετανάστευαν στους τόπους αυτούς, είτε από τα προϊόντα ή από ζώα που είχαν. Τα ονόματα αυτά τα διατήρησαν έστω και με μικρές παραλλαγές μέχρι τα τελευταία χρόνια.
Τέλος, κατά την έρευνά μας που πραγματοποιήσαμε στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, για την εκπαίδευση στον καζά Δράμας κατά την Τουρκοκρατία, ανακαλύψαμε μια άγνωστη μέχρι σήμερα έκθεση του Γεν. Επιθεωρητή των ελλην. σχολείων Μακεδονίας Δημ. Σάρρου (1869-1938). Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι η έκθεση δεν είναι γνωστή στη σχετική βιβλιογραφία , αλλά και επιπρόσθετα το ότι εντοπίστηκε μόνο ένα αντίτυπο στα Αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών. Ο Δημ.Σάρρος τοποθετήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1904 ως Γεν. Επιθεωρητής για να οργανώσει την εκπαίδευση στη Μακεδονία και τη Θράκη. Ο Γεν. Επιθεωρητής, που επισκέφθηκε το Μοναστηράκι το Μάρτιο του 1906, μεταξύ άλλων , σημειώνει: «Ευτυχώς το παρά την Δράμαν κείμενον χωρίον Δρυάνοβα δεν φαίνεται μολυνθέν ακόμη υπό των Βουλγάρων. Οι κάτοικοι ομοφρονούσιν. Ευρίσκονται όμως εν κατωτάτη διανοητική αναπτύξει». Και αμέσως πιο κάτω: Κατά το σχολικό έτος 1905-1906 στη Δρυάνοβα λειτουργεί ένα μικρό σχολείο που στεγάζεται σε ένα ημισκότεινο και ετοιμόρροπο δωμάτιο που βρίσκεται στον περίβολο της εκκλησίας. Στο σχολείο γράφτηκαν 28 μαθητές.7
Ενδιαφέρον πάντως παρουσιάζει το γεγονός ότι ο Δημήτριος Σάρρος, Γεν. Επιθεωρητής των Ελλην. Σχολείων Μακεδονίας αναγράφει στην έκθεσή του το τοπωνύμιο ως Δρυάνοβα. Ο Δημ. Σάρρος ήταν διαπρεπής φιλόλογος και γνώστης της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και Ελληνικής Μυθολογίας. Έγινε γνωστός από τις μεταφράσεις του στη δημοτική αρχαίων τραγωδιών του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Συνεπώς τις απόψεις του για το τοπωνύμιο Δρυάνοβα δύσκολα μπορεί κανείς ν’ αμφισβητήσει. Επισκέφθηκε το χωριό το Μάρτιο του 1906 για να έχει προσωπική αντίληψη για την κατάσταση των σχολείων αλλά και της περιοχής. Γνωρίζει ότι το χωριό μνημονεύεται ως Δράνοβα από το 1885 σε όλα τα προξενικά έγγραφα και εκθέσεις, αλλά και από Έλληνες συγγραφείς της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Εντούτοις δέχεται το τοπωνύμιο Δρυάνοβα που αναγράφει στην έκθεσή του την οποία υποβάλλει στο Υπουργείο Εξωτερικών, στις 19 Ιουλίου 1906.
Υποστηρίζει ότι η λέξη δρυάνοβα προέρχεται από το δρυάς (πληθ. δρυάδες: βελανιδιές). Σημειωτέον ότι όλο το φαράγγι δυτικά του χωριού ήταν την εποχή εκείνη ένα μικρό δάσος από βελανιδιές. Με βάση την παραπάνω φιλολογική προσέγγιση η ετυμολογία της λέξης δρυάδες θα μπορούσε να συνδεθεί άμεσα με τις δρυάδες που ήταν μυθολογικές θεότητες, νύμφες δηλαδή που πήραν την ονομασία τους από την «δρυν»- βελανιδιά.
Στον Ησίοδο (β΄μισό του Η΄π.Χ. αιώνα) οι δρυάδες ταυτίζονταν με νύμφες που προστάτευαν τα δέντρα, μέσα στα οποία ζούσαν , μεγάλωναν και πέθαιναν με τη φθορά ή την καταστροφή τους. Η μακροζωία των δένδρων αυτών (δρυάδων- βελανιδιών) έδωσε αφορμή να δημιουργηθεί η πίστη ότι μέσα τους κατοικεί κάποια θεότητα και τα προστατεύει.
Στην αρχαιότητα, γνωρίζουμε ότι τα φυσικά στοιχεία και φαινόμενα αποδίδονταν σε θεότητες. Έτσι θεωρούσαν οι αρχαίοι Έλληνες όλη τη φύση ιερή.
Τέλος, οι δρυάδες ονομάζονταν και Αμαδρυάδες (αυτές δηλαδή που ήταν «άμα»- συγχρόνως δένδρα και γυναίκες). Σχετικό μάθημα για τις Αμαδρυάδες διδάχθηκαν οι μαθητές μας στα σχολεία από το βιβλίο της Νεοελληνικής γλώσσας της Δ΄τάξης, από το 1984 και μετά.
Ανακεφαλαιώνοντας, θα ήθελα να τονίσω πως οι φιλολογικές πηγές δεν έχουν δώσει ακόμη σαφή απάντηση στο ερώτημα της προέλευσης του τοπωνυμίου Δράνοβα ή Δρυάνοβα. Η συζήτηση στο ερώτημα αυτό θα παραμείνει μετέωρη με ασθενή και ανασφαλή επιχειρήματα, μέχρις ότου γίνουν συστηματικές ανασκαφικές έρευνες από την αρχαία και βυζαντινή περίοδο και φέρουν στο φως νέα ευρήματα που να τεκμηριώνουν επιστημονικά την προέλευση του ονόματος του.8
Βιβλιογραφικές παραπομπές και σημειώσεις
* Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στο Μοναστηράκι Δράμας, στις εκδηλώσεις του πολιτιστικού θεσμού «πιο κοντά στη ρίζα της ζωής μας», ανήμερα της Ζωοδόχου Πηγής (Παρασκευή 10 Μαΐου 2013).
- Α.Υ.Ε., φάκ.1885/ΑΒΕ,Δ1, έγγρ. αρ. 436/30.12.1885 του υποπροξενείου Καβάλας. Στο έγγραφο αυτό του υποπροξένου μας Α. Τσιμπουράκη, το Μοναστηράκι αναφέρεται ως Δράνοβον με 165 οθωμανούς και 240 χριστιανούς ορθόδοξους κατοίκους.
- Νικ. Θ. Σχινά, Οδοιπορικαί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας, εν Αθήναις 1886.
- Νικ. Φιλιππίδης, Μακεδονικά, εν Αθήναις,1 (1877) 128.
- Α.Υ.Ε., φάκ 1906/α.α.κ./Β΄, έγγρ. αρ.301/12 Ιουλίου 1906.
- Σταύρος Μερτζίδης, Αι χώραι του παρελθόντος…, εν Αθήναις 1885.
- Πέτρου Πέννα, Μελένικος, ο ακρίτας του ελληνικού Βορρά, Θεσσαλονίκη 1964.
- Α.Υ.Ε., φάκ 1906/56.3,υπ.1 «Έκθεσις του Γεν. Επιθεωρητού των εν Μακεδονία Ελληνικών Σχολείων Δημ. Σάρρου», έγγραφο της 10ης Ιουλίου 1906.
- Χάιδω Κουκούλη- Χρυσανθάκη, « Ο αρχαίος οικισμός της Δράμας και το Ιερό του Διονύσου», Πρακτικά εκδ. ΔΕΚΠΟΤΑ Δήμου Δράμας, Δράμα 1992. Ευάγ. Καρσανίδης, Η εκπαίδευση στις επαρχίες Δράμας και Ζιχνών κατά την Τουρκοκρατία (1840-1913), Β΄ έκδ. ΔΕΚΠΟΤΑ Δήμου Δράμας 2016.
Εικ. 1. Αεροφωτογραφία του Μοναστηρακίου Δράμας. Γενική άποψη .
(Αρχείο Μορφωτικού και Πολιτιστικού Συλλόγου Μοναστηρακίου Δράμας).
