Α΄ Διαφωτισμός
Το ελληνικό θαύμα και η σύλληψη
της ιδέας του ανθρωπισμού και του κοινωνείν
Γράφει η Πετσάνη Αγγελική Κλασική Φιλόλογος Α.Π.Θ., M.Sc. Ψυχολόγος Α.Π.Θ.
Ο Διαφωτισμός του 19ου αιώνα και η γένεση των κοινωνικών επιστημών υποστηρίζεται ότι κόμισε έναν νέο τρόπο σκέψης, τον κριτικό ορθολογισμό κι εστίασε στην εμπειρία και στο πείραμα, τόσο σε φυσικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, όπου το τελευταίο αποκρυσταλλώθηκε ως διακριτή μορφή της νεωτερικότητας. Η απαρχή όμως των εννοιών του Διαφωτισμού εδράζεται αιώνες πριν, στην κοιτίδα ενός από τους πιο αρχαίους πολιτισμούς, την Ελλάδα και σήμερα αυτές οι έννοιες θεωρούνται αξεπέραστες, ζητούμενα, αλλά και θεμέλιοι λίθοι του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού.
Η ευρωπαϊκή λογοτεχνία εκκινεί από τα ομηρικά κείμενα, όπου ο Οδυσσέας είναι παράδειγμα προς μίμηση αναφορικά με την αποφασιστικότητα, την αγωνιστικότητα, την στοχοπροσήλωση, την αυτοβελτίωση και την πίστη σε αξίες και η Ιλιάδα, «Άρεως μεστή», αποσκοπεί να διατρανώσει ένα αντιπολεμικό μήνυμα, να παραδειγματίσει τους ανθρώπους, να αντιτάσσονται στον πόλεμο. Ο άνθρωπος πορεύεται στον εξανθρωπισμό και καθίσταται λόγων τε ρητήρ, έργων τε πρηκτήρ. Ο επικός κύκλος με έργα που δεν σώθηκαν, οι ομηρικοί ύμνοι, ο Ησίοδος, η Λυρική Ποίηση, αποτελούν δημιουργίες υψηλής πληρότητας κι αισθητικής και τραγουδούν τα ανθρώπινα, προβάλλοντας ως κυρίαρχη κατευθυντήρια γραμμή το «μέτρον άριστον», βασική συνιστώσα της επιτυχίας, της χαράς και κατ΄επέκταση της ευτυχίας. Ενώ πριν η σκέψη ήταν θεοκεντρική και τα ζητήματα κοσμογονικά, τώρα με τους Φυσικούς φιλοσόφους και τα κοινωνικοπολιτικά γεγονότα καθίσταται κυρίως ανθρωποκεντρική κι οδηγεί στη διαμόρφωση της κοινωνίας αναζητώντας αλλαγές στην αντίληψη περί δικαίου, αρετής, καλού.
Η κλασική εποχή έπειτα, μαρτυρείται ως απαρχή των επιστημών και της ιστοριογραφίας, με τον Θουκυδίδη να εισαγάγει την ορθολογική κριτική προσέγγιση των γεγονότων, την εξιστόρηση βάσει της προσωπικής παρατήρησης, αλλά και η εποχή όπου γεννήθηκαν τα απαράμιλλα δραματικά έργα με τους κορυφαίους Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη κι Αριστοφάνη. Το όλον της αλήθειας εξακολουθεί να αποτελεί ζητούμενο, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη θνητότητα και τα πεπερασμένα όριά του, τις αδυναμίες του, προσπαθεί για την αυτογνωσία, αναλαμβάνει τις ευθύνες του, προσπαθεί να καταλάβει ποια είναι η θέση του σε έναν κοινωνικό, φυσικό, διφορούμενο κόσμο, διασπασμένο από τις αντιφάσεις, όπου κανένας κανόνας δεν φαίνεται οριστικός, όπου ένα δίκαιο παλεύει εναντίον ενός άλλου, όπου η δικαιοσύνη μετατοπίζεται ή αλλάζει τελείως. Η ελευθερία της επιλογής είναι ένα ακόμη καίριο ζήτημα, αλλά και η αξία της συγχώρεσης των λαθών, μια πράξη δυνατή, μία ευγενής διακήρυξη ανεξαρτησίας, μια συμφιλίωση με την φωτεινή και τη σκοτεινή πλευρά του.
Φτάνοντας χρονολογικά στους Σοφιστές κληροδοτείται στην παγκόσμια σκέψη ο πρώτος ορισμός του ανθρωπισμού από τον Πρωταγόρα, τον ιδρυτή της σοφιστικής, αιρετικό για την εποχή του, αλλά σίγουρα την συντάραξε συθέμελα. Υιοθετώντας τον απόλυτο σχετικισμό και την εξατομικευμένη προσέγγιση, εξαρτώμενη από τις σύγχρονες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, καταθέτει το ρηξικέλευθο «Πάντων χρημάτων μέτρον εστίν άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε ουκ όντων ως ουκ έστιν», φράση η οποία συνθέτει το νόημα του Ουμανισμού -humanismus, από το λατινικό homo, προερχόμενο από το ελληνικό χους, που σημαίνει χώμα . Ο Άνθρωπος είναι ο αυτοσκοπός και κάθε προσέγγιση οφείλει να καταφάσκει τον άνθρωπο, με το ερώτημα πλέον να είναι το νόημα της γνώσης της αλήθειας του κόσμου. Στο έργο του Πλάτωνα «Πρωταγόρας» παρουσιάζεται η ακλόνητη πεποίθηση του σοφιστή, ότι ο Άνθρωπος πραγματώνεται, λαμβάνει και βιώνει μία ανώτερη μορφή ύπαρξης, εξανθρωπίζεται μόνο όταν συμμετέχει σε μία κοινότητα, εμπεδώνοντας αξίες όπως η αρετή, η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, το αίσθημα του σεβασμού εξ απαλών ονύχων κι οι άνθρωποι από ιδιώτες, μαλθακοί και περιθωριοποιημένοι, έννοια που και στα αγγλικά σημαίνει ανόητος, idiot, στοχεύουν να γίνουν πολίτες. Η ύπαρξη και η επιβίωση του ανθρώπου είναι αρραγώς συνδεδεμένη με τον σχηματισμό και τη διατήρηση των ανθρώπινων κοινωνιών και το ευρύ φάσμα της αρεταλογίας θεωρεί ως αδιάσπαστο όλον το ατομικό με το πολιτικό και το ηθικό με το πολιτικό, άρα και το ατομικό με το ηθικό, καθώς η αρετή του ιδιώτη δεν ξεχωρίζει από αυτήν του πολίτη.
Η σοφιστική όμως και η αρχαία ελληνική φιλοσοφία ως κορυφαία επιτεύγματα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού γεννήθηκαν κι ωρίμασαν στο πλαίσιο του θεσμού της πόλεως, αυτού του κοινωνικού κυττάρου, η οργάνωση του οποίου διέπεται και ρυθμίζεται από νόμους, γραπτούς κι άγραφους, κοινά αποδεκτούς, με πυλώνες διακυβέρνησής την ισονομία, την ισηγορία και την ισοπολιτεία, αλλά και τη σοφία και τον στοχασμό, ο οποίος ρυθμίζει, τις εσωτερικές συγκρούσεις κι ενορμήσεις, αλλά και τις δυνατότητες των ανθρώπων, να τις ελέγξουν, με στόχο την κοινωνική αρμονία και την ομαλή σύμπραξη και συνεργασία. Ο λόγος επίσης ως αντιπαράθεση διαφορετικών απόψεων, οι δισσοί λόγοι, η παρουσίαση των επιχειρημάτων και των αντεπιχειρημάτων στο πλαίσιο δημόσιας κι ανοικτής συζήτησης, ορίζει το πολιτικό φαινόμενο ως κάτι το δυναμικό. Ήταν ακλόνητη πλέον η πεποίθηση ότι η κοινωνία δεν μπορεί να επιβιώσει, να ευδοκιμήσει και να εξελιχθεί, αν δεν οργανωθεί πολιτικά και μόνο μία τέτοια πραγματικότητα δικαιώνει τον άνθρωπο. Στη Δημοκρατία αναπτύχθηκαν τα γράμματα, οι τέχνες και οι επιστήμες, η ρητορική και η φιλοσοφία, με αποτέλεσμα η Αθήνα να χρηστεί το σημαντικότερο πολιτισμικό κέντρο του ελληνικού κόσμου, μια πόλις παίδευσις, κατά τον Περικλή.
Περνώντας στον φιλοσοφικό στοχασμό ο Σωκράτης θεωρείται ο άνθρωπος που κατέβασε τη φιλοσοφία από τα αστέρια στη γη κι από τότε άρχισε να συντελείται ο διαχωρισμός της επιστήμης από τη φιλοσοφία εστιάζοντας αποκλειστικά σε πολιτικά θέματα και στο ορίζεσθαι καθόλου εννοιών θεμέλιων λίθων της πολιτικής οργάνωσης. Η φιλοσοφική σκέψη εντοπίζεται στο είναι κι όχι στο φαίνεσθαι με οδηγό το ταπεινό « εν οίδα, ότι ουδέν οίδα». Η αξία του ανθρώπου μετατοπίζεται στην ψυχή, στην εμπέδωση της αρετής, από το ρήμα αραρίσκω, συναρμόζω, στη συναρμογή, δηλαδή, των ανθρώπινων προσωπικοτήτων στην κοινωνική ευταξία, στην αναζήτηση των κανόνων της ηθικότητας, στην εφαρμογή τους στην πραγματικότητα οδηγώντας στο ορθώς πράττειν. Η θεωρία του Σωκράτη, του πρώτου ανατόμου της ψυχής, για τη γνώση της αρετής κορυφώνεται στη φράση ουδείς εκών κακός, όπου η πραγματική γνώση των Ιδεών εξασφαλίζει και την ανάλογη συμπεριφορά με αντίστοιχα συνοδά συναισθήματα. Είναι αυτός που ανέδειξε επίσης την έννοια της ηθικής, όπου η κατανόηση του ηθικά αγαθού δεν είναι μόνο condition sine qua non της ορθής δράσης, αλλά και αρραγώς δεμένη με αυτήν.
Το πιο σημαντικό γεγονός στην πνευματική ζωή κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. ήταν η αντίθεση και ο ανταγωνισμός της φιλοσοφίας και ρητορικής για την διεκδίκηση της αλήθειας και της αγωγής των νέων, ο οποίος μάλιστα συνεχίστηκε για αιώνες. Δεσπόζουσα προσωπικότητα ο φιλόσοφος Πλάτων, ο οποίος δοκιμάζοντας σκληρές απογοητεύσεις από τα υπάρχοντα πολιτεύματα, αποφάσισε να οικοδομήσει ένα νέο καθεστώς, την Πολιτεία. Αντικείμενο αναζήτησης είναι η ευτυχία όλων ανεξαιρέτως μέσω της παιδείας. Προεκτείνοντας το πνεύμα της σωκρατικής σκέψης και αναγνωρίζοντας τον πολύπλοκο και πολλές φορές αντιφατικό χαρακτήρα της ατομικής εμπειρίας, προέκρινε τη μετατόπιση του πεδίου αναζήτησης της ουσίας του ανθρώπου από τη μελέτη του ατόμου στη μελέτη της κοινωνίας και του ίδιου εντός της και προσπαθεί να προτρέψει, να παραινέσει και να καθοδηγήσει προς μία ορισμένη μορφή κι αντίληψη ζωής, ενός modus vivendi, μέσω της παιδιάς, του διανοητικού παιχνιδιού. Η φιλοσοφία του είναι μια εξέγερση εναντίον όλων όσα κι όλων όσοι τον εξαπατούν προσφέροντάς στον άνθρωπο τεχνηέντως υποκατάστατα της πραγματικότητας, τον αδικούν, τον περιθωριοποιούν, τον φιμώνουν, και τον αλυσοδένουν, ναρκοθετώντας τις αντιστάσεις του και συνθλίβοντας τα όνειρά του.
Ο Αριστοτέλης, τέλος, καλύπτει με τα έργα του σχεδόν όλους τους τομείς της ανθρώπινης γνώσης και καλλιέργησε με εντυπωσιακή επιτυχία πολλούς επιμέρους φιλοσοφικούς κι επιστημονικούς κλάδους. Υπήρξε ο επινοητής κάποιων και ο πρώτος διαμορφωτής τους, όπως η λογική, η φυσική, η ζωολογία, η κοσμολογία, η βιολογία, η φυσιολογία, η οντολογία, η ηθική και η πολιτική φιλοσοφία, η ρητορική, η λογοτεχνική κριτική. Η έννοια της ηθικής, η οποία είναι αλληλένδετη με την πολιτική κοινότητα, η μεσότητα και η κοινωνική φύση του ανθρώπου είναι θεμελιώδεις στην αρεταλογία του. Στόχος του ήταν να κληροδοτήσει το αρμονικώς κοινωνείν σε ένα πλαίσιο ισότιμης και δίκαιης αλληλεπίδρασης, μιλώντας στα «Πολιτικά» του για την αθροιστική θεωρία και τη δύναμη και ισχύ της κοινότητας, εφόσον ο καθένας καταθέτει με δίκαιο τρόπο τη μοναδικότητα του κι αθροιζόμενες μπορούν να υπερκεράσουν κάθε αυθεντία κι επαϊοντα. Η σύμπραξη τότε θεωρεί ακράδαντα ότι οδηγεί στην ευαρμοστία και δεν υπάρχουν δυνάμεις να αντιρροπούν με ολέθριες επιπτώσεις εξηγώντας τον κόσμο τελολογικά και προβάλλοντας μια αίρεσιν βίου. Προτείνει την πρακτική φιλοσοφία, καθώς δυνάμει έχουν οι άνθρωποι χαρακτηριστικά, τα οποία καλούνται να καταστήσουν ενεργεία, για να οδηγηθούν στην ευδαιμονία, η οποία δεν αποτελεί κατάσταση ή τελματωμένη αδράνεια, αλλά ενέργεια. Μόνο στο πλαίσιο μιας κοινότητας ο άνθρωπος εξασφαλίζει την αυτάρκεια, πραγματώνεται, ασκώντας ακριβώς το ίδιο γνώρισμα της φύσης του, δηλαδή τρέφεται, αναπαράγεται και αισθάνεται, πρωταρχικά όμως ασκεί τη λογική του ικανότητα. Όταν η πολιτειακή οργάνωση είναι άρτια και η πολιτική αρετή καλλιεργείται απρόσκοπτα, επιτυγχάνεται η ηθική τελείωση του ανθρώπου, καθώς το ατομικό είναι και πολιτικό.
Πόσο πρωτοποριακές ήταν οι ιδέες των αρχαίων και πόσες όρισαν και λεκτικοποίησαν, αφήνοντάς τες παρακαταθήκη στους μεταγενέστερους urbi et orbi. Είναι αυτά τα κείμενα που κρύφτηκαν σε βιβλιοθήκες τον Μεσαίωνα, καταστράφηκαν ως επικίνδυνα ή αιρετικά, αλλά τα σωσμένα κατάφεραν να αναγεννήσουν τη σκέψη φτάνοντας στην Αναγέννηση κι αργότερα στον Διαφωτισμό. Η μετοχή σε κοινωνία προϋποθέτει την αμοιβαία αναγνώριση της προσωπικότητας και αξίας των συνθετικών μερών, ως αναγκαία συνθήκη αυτοσυνειδησίας και κατανόησης της ετερότητας, τη θεώρηση του ετέρου ως φορέα δικαιωμάτων, τη συνειδητοποίηση της ομοιότητας και ισότητας σε οντολογικό και αξιακό επίπεδο. Οι έννοιες αυτές σήμερα έχουν φθαρεί κι είναι λογικό η απουσία τους να δημιουργεί υπαρξιακά κενά σε αυτό το ον που χάλασε το τέρας, τον Άνθρωπο. Ο Άνθρωπος λοιπόν είναι ανάγκη να προσανατολίζεται στο να τις επαναφέρει, ιδωμένες υπό το πρίσμα των κοινωνικοπολιτικοοικονομικών σύγχρονων συνθηκών. Η στροφή στον άνθρωπο, η πραγματική έγνοια κι ενδιαφέρον για αυτόν συστηματικά και μακροπρόθεσμα θα δώσει τις απαραίτητες απαντήσεις και λύσεις.
