Η συμβολή των Ποντίων
στην κοινωνική ζωή της Δράμας
Γράφει ο Γιάννης Παπαδόπουλος Χαριτάντης *
Όσο ακόμα υπάρχουν εν ζωή στη Δράμα άνθρωποι δεύτερης γενιάς προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922, ελπίζω ότι θα είναι χρήσιμο να θυμηθούμε μερικά ιστορικά πράγματα με την ελπίδα να δρομολογηθούν κάποιες ενέργειες για την ανάδειξη της πολιτισμικής ταυτότητας της ιστορικής πόλης μας, της Δράμας. Το οφείλουμε στους προγόνους μας που εγκαταστάθηκαν σ’ αυτόν τον άγιο τόπο κάτω από άκρως αντίξοες συνθήκες εγκατάστασης και επιβίωσης. Το οφείλουμε στα παιδιά μας που συνεχίζουν τον αγώνα των προγόνων τους οικοδομώντας την πόλη πάνω στα δικά τους όνειρα. Το οφείλουμε και στους γηγενείς κατοίκους που μας δέχτηκαν στον τόπο τους. Το μέλλον των κοινωνιών χτίζεται πάνω στα ιστορικά πατήματα και τη γνώση του παρελθόντος. Παρθενογένεση δεν υπάρχει.
Πιστεύω ότι είναι εδραιωμένη η άποψη σε όλους τους πολίτες της Δράμας ότι η συμβολή των προσφύγων στην κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή του Νομού της Δράμας είναι τεράστια. Η άποψη αυτή τεκμηριώνεται απόλυτα αρκεί να ανατρέξει κανείς στα ιστορικά αρχεία και τις εκδόσεις του Δήμου Δράμας, στον Δραμινό τύπο, αλλά, και στα ενθυμήματα από τις αφηγήσεις των γονέων και των παππούδων μας. Τι βρήκαν και τι άφησαν! Ωστόσο, δεν είναι αρκετό τι πιστεύουμε, αλλά, χρειάζεται και να το προβάλλουμε με τρόπο που να αναδεικνύει εμπράκτως τα πιστεύω μας. Και αυτό δεν είναι δύσκολο διότι υπάρχουν άπειρα διαθέσιμα στοιχεία που μπορούμε να επικαλεστούμε. Η εποχή προσφέρεται. Βούληση χρειάζεται.
Η πρώτη εγκατάσταση των προσφύγων στη Δράμα έγινε στα τέλη του 1922 και κατά τα επόμενα δυο έτη. Με την επίσημη απογραφή του 1925 οι πρόσφυγες αποτελούσαν το 70,2% του πληθυσμού στον Νομό της Δράμας. Μεταξύ αυτών υπήρχαν Μικρασιάτες, Πόντιοι, Καπαδόκες, Θράκες κ.α. Η συμβολή όλων αυτών, ανεξαιρέτως, στην ανάπτυξη της Δράμας υπήρξε σημαντική. Παρόλο που οι Πόντιοι αποτελούσαν μόνον το 15,5% του συνολικού προσφυγικού κύματος, στον Νομό της Δράμας ήσαν η πλειονότητα μεταξύ των προσφύγων. Υπήρχαν και υπάρχουν διάσπαρτα σε όλον τον Νομό αμιγώς ποντιακά χωριά. Γι’ αυτό, αλλά, και λόγω περιορισμού του χώρου στο άρθρο αυτό, θα αναφερθώ μόνον στο ποντιακό στοιχείο, καθότι, τα βιώματά μου είναι από τον προσφυγικό συνοικισμό της Νέας Κρώμνης.
Το 1920 μητροπολίτης Δράμας εκλέχτηκε ο Πόντιος Λαυρέντιος Β΄ Παπαδόπουλος, πρώην μητροπολίτης Χαλδίας και Κερασούντος του Πόντου. Από τα πρώτα του καθήκοντα ήταν να φροντίσει την εγκατάσταση όλων των προσφύγων του ξεριζωμού. Και αυτό έπραξε παρά το σύντομο του βίου του. Ο ίδιος ήταν που φρόντισε και για την εγκατάσταση διακοσίων προσφυγικών οικογενειών στον ανύπαρκτο μέχρι τότε συνοικισμό της Νέας Κρώμνης. Η καταγωγή του ήταν από την Κρώμνη του Πόντου. Το όραμα του Λαυρεντίου δεν περιορίζονταν μόνον στο θέμα της εγκατάστασης, αλλά, ήθελε να καταστήσει τον νέο οικισμό πρότυπο πανελλαδικά, ώστε να αναδειχτεί η τριών χιλιάδων χρόνων πολιτισμική κληρονομιά του ποντιακού ελληνισμού και της Μαύρης Θάλασσας, στην οποία πίστευε βαθύτατα. Πάνω σε ένα πρόχειρο χαρτί σχεδίασε έναν Σταυρό, που ήταν το “πολεοδομικό του σχέδιο“ για τον νέο συνοικισμό.
Στην κορυφή του Σταυρού οραματίστηκε την Θρησκεία. Εκεί έχτισε, με δικά του έξοδα, το μοναστηράκι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα, την σημερινή Λαυρεντιανή Μονή. Στην μία πλευρά του Σταυρού τοποθέτησε την Παιδεία και στην άλλη πλευρά τον Πολιτισμό. Τα τρία σημεία του Σταυρού συμβόλιζαν για τον μητροπολίτη το τρίπτυχο, “Θρησκεια“, “Παιδεία“, “Πολιτισμός“. Για το σκοπό αυτό δεσμεύτηκαν δυο πολύ μεγάλες εκτάσεις όπου σήμερα στεγάζονται αντίστοιχα το Δημοτικό Σχολείο και ο Ποντιακός Πολιτιστικός Σύλλογος των Κομνηνών. Ήταν ιδιαίτερο το ενδιαφέρον του Λαυρεντίου για την Παιδεία και τον Πολιτισμό. Με δική του φροντίδα και ενέργειες δημιουργήθηκε και το Γυμνάσιο Αρρένων Δράμας. Ο Σύλλογος των Κομνηνών πρωτολειτούργησε άτυπα το 1926 και με επίσημο καταστατικό το 1931. Διέθετε θεατρικό Τμήμα, χορευτικό Τμήμα και δανειστική βιβλιοθήκη με μισθωμένη υπάλληλο. Θυμάμαι την μητέρα μου που έλεγε ότι δανείζονταν βιβλία από την βιβλιοθήκη του Συλλόγου. Στην μικρή εκείνη βιβλιοθήκη, που το κτίριο της ευτυχώς σώζεται ακόμα, αναφέρεται με ευγνωμοσύνη στα απομνημονεύματά του και ο Πόντιος Νεακρωμήτης γιατρός Θάνος Χρυσοχόου. Μεγάλη ήταν η εθελοντική προσφορά και συμμετοχή όλων των τότε κατοίκων Νέας Κρώμνης για την δημιουργία και λειτουργία του Συλλόγου και αυτό πρέπει να μνημονευθεί. Μπορεί να μην μπόρεσαν να κουβαλήσουν τα υπάρχοντα τους από την γενέτειρα Πατρίδα έφεραν όμως τον πολιτισμό τους και την ανεκτίμητη γνώση τους που συνέβαλλε στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης.
Μπορείτε να αναλογιστείτε τι σημαίνει η ίδρυση και λειτουργία πολιτιστικού συλλόγου το 1926 σε μια εποχή όπου οι πάμφτωχοι πρόσφυγες ζούσαν ακόμα σε σκηνές; Ελάχιστες ήταν οι πόλεις της Ελλάδας τότε που θα μπορούσαν να υπερηφανευτούν για την ύπαρξη πολιτιστικού συλλόγου. Η λέξη ήταν σχεδόν άγνωστη στην καθημαγμένη Ελλάδα. Τα πράγματα πρέπει να αξιολογούνται λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη τη χρονική στιγμή της δημιουργίας τους και τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής. Αυτό είναι που πρέπει να εκτιμηθεί για την τότε εικόνα του μικρού συνοικισμού της Νέας Κρώμνης. Ανάλογα, βεβαίως, συνέβαιναν και σε άλλες ποντιακές κοινότητες της Δράμας. Γι αυτό είναι μεγάλο το φορτίο στους ώμους όλων μας σήμερα, ώστε, να φανούμε αντάξιοι των προγόνων μας. Ωστόσο, είναι μια ανεκτίμητη παρακαταθήκη που μπορεί να αξιοποιηθεί για τα επόμενα βήματα, για τα επόμενα σχέδια προόδου. Όταν, πριν από 100 χρόνια, μπόρεσαν άνθρωποι κατατρεγμένοι να έχουν τέτοια οράματα ποια θα πρέπει να είναι τα δικά μας οράματα σήμερα; Θα μπορούσα να αναφερθώ στην συνεισφορά πολλών οικογενειών του τότε και πολλών ατόμων, έναν προς έναν. Αυτοί όμως δεν χρειάζονται σήμερα τη δική μου αναγνώριση διότι το έπραξαν επειδή το πίστευαν, επειδή το κουβαλούσαν μέσα τους.
Ίσως σήμερα ορισμένοι να πιστεύουν ότι ο πολιτισμός είναι μια περιττή πολυτέλεια και πως προτεραιότητα έχει η τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη. Δεν γνωρίζω πώς εννοούν την ανάπτυξη, αλλά, αν η τεχνολογική ανάπτυξη δεν συμβαδίζει με την πολιτιστική ανάπτυξη τότε οι κοινωνίες πορεύονται σε καταστροφικό δρόμο. Και τότε να μην απορούμε, γιατί φοβόμαστε για την ασφάλεια των παιδιών μας ακόμα και μέσα στα σχολεία τους. Οι άνθρωποι χαρακτηριζόμαστε από δυο μοναδικά πράγματα. Την γενετική μας ταυτότητα – DNA – και την πολιτισμική μας ταυτότητα. Όταν δηλώνει κάποιος ότι είναι Κρητικός, Ηπειρώτης, Πόντιος, κ.λ.π. υποσυνείδητα γνωρίζει ότι αυτή ταυτότητα προέλευσης υποδηλώνει και έναν πολιτισμό που τον χαρακτηρίζει χάρη στην καταγωγή του. Γι αυτό δεν θεωρώ πλεονασμό να πούμε ότι ο πολιτισμός είναι μια αδήριτη αναγκαιότητα που χαρακτηρίζει το κάθε άτομο.
Με θλίβουν ορισμένα πράγματα που έχουν να κάνουν: με το γκρέμισμα της ιστορικής Μονής του Σωτήρα, με την δέσμευση της μισής έκτασης του σχολείου για να γίνει πάρκιν αυτοκινήτων, (έλεος), με την μετατροπή της βιβλιοθήκης του Συλλόγου σε καφετέρια. Και όλα αυτά συνέβησαν στη γειτονιά που πρωτοστάτησε στον πολιτισμό. Πίσω από αυτήν την έκπτωση αξιών βλέπω μια μίζερη οικονομική αντίληψη των πραγμάτων ασύμβατη με την ιστορία αυτής της γειτονιάς, γι’ αυτό και θλίβομαι. Για σκεφτείτε πόσο διαφορετικά θα ήταν τα πράγματα αν στο χώρο της Λαυρεντιανής Μονής υπήρχε σήμερα μια σύγχρονη βιβλιοθήκη (?) και ένα πνευματικό κέντρο (?), αν στον τεράστιο χώρο του πάρκιν υπήρχε ένα πρότυπο Γυμνάσιο (?), και αν αντί της καφετέριας υπήρχε ένα ψηφιακό κέντρο αναζήτησης νέων τεχνολογιών (?) . Λέω εγώ τώρα, αλλά, ας μην θεωρηθεί αυτό δεσμευτικό. Ασφαλώς και θα υπάρχουν καλύτερες ιδέες για να ξεφύγουμε από την μικρόψυχη αντίληψη του πάρκιν και της καφετέριας. Και δεν είναι ανέφικτες ιδέες.
Θλίβομαι ειλικρινά, κι όμως ελπίζω ακόμα, κι ας αγγίζω ήδη τα ογδόντα χρόνια της ζωής μου. Πιστεύω πως κάποια στιγμή οι ρίζες μας θα μας οδηγήσουν πάλι στο δρόμο του πολιτισμού, στις παρακαταθήκες μας. Ελπίζω γιατί είμαι βέβαιος πως η Δράμα, των γηγενών Μακεδόνων, των Μικρασιατών, των Ποντίων, των Θρακών και όλων των άλλων σημερινών κατοίκων, έχει όραμα. Και αυτό το όραμα λέγεται Παιδεία και Πολιτισμός. Η Δράμα έχει πολιτική, θρησκευτική, πνευματική και οικονομική εξουσία, δηλαδή, έχει ραχοκοκαλιά. Καιρός να δείξουν ότι έχουν γνώση και βούληση. Και τότε θα προστρέξουμε κοντά τους όλοι. Δεν αμφιβάλλω καθόλου.
Σεβασμιώτατε μητροπολίτη Δράμας, αξιότιμε Δήμαρχε, αξιότιμε περιφερειάρχη, αξιότιμοι της οικονομικής δύναμης της πόλης, η Δράμα περιμένει πολλά από σας και το αξίζει. Κάντε εσείς πρώτοι το βήμα!
* Ο Γιάννης Χαριτάντης, Πόντιος στην καταγωγή, είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών.
