Τα έθιμα του Πάσχα
στη Δράμα και
στην ευρύτερη περιοχή
Από το Σάββατο του Λαζάρου, στη Μεγάλη Εβδομάδα, την Πέμπτη της Διακαινησίμου και στο Ταφικό Έθιμο
ΠΑΣΧΑ. Μια από τις μεγαλύτερες γιορτές της Χριστιανοσύνης, που λαμβάνει χώρα κατά την ωραιότερη εποχή του χρόνου, την Άνοιξη. Το Πάσχα, πέρα από τα πάθη του Ιησού κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, με την Ανάσταση σηματοδοτεί την ανάπλαση της φύσης.
Το Πάσχα, σηματοδοτεί για τη φύση και την κοινότητα, το πέρασμα από την άνοιξη στο θέρος. Η λέξη Πάσχα προέρχεται από την εβραϊκή λέξη πέσαχ, που σημαίνει το πέρασμα και στη θρησκευτική μυθολογία αναφέρεται στην περιπετειώδη διαφυγή των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο προς τη Γη της Επαγγελίας υπό το θαυματοποιό περαματάρη ηγέτη τους Μωυσή.
Πολλά στοιχεία από την εβραϊκή θρησκευτική παράδοση έχουν μετακενωθεί στη χριστιανική τελετουργία: ένα από αυτά είναι και η ονομασία της πιο φορτισμένης για τη χριστιανική Ορθοδοξία, γιορτής τα εξιστορούμενα της οποίας έλαβαν χώρα κατά την περίοδο του εορτασμού του εβραϊκού Πέσαχ.
Ακόμα, το Πάσχα, για τους μετακινούμενους κτηνοτρόφους, σηματοδοτούσε και το πέρασμα από τα χειμαδιά, στα ορεινά βοσκοτόπια, και για τους μετακινούμενους μαστόρους των προβιομηχανικών συντεχνιών, τη μετακίνηση από την πατρίδα στους τόπους προσωρινής εργασίας τους.
Η σύμπτωση με την άνοιξη, γέννησε συμβολικές αντιστοιχίες ανάστασης, αναγέννησης, αναβλάστησης που αποτυπώνονται στις ιερουργίες του Θείου Δράματος και στην εθιμολογία της Μεγάλης Εβδομάδας.
Η Ανάσταση του Χριστού μεταφέρει στο εκκλησιαστικό πλαίσιο την αναγέννηση της φύσης μετά το σιωπηλό και κρύο αλλά τόσο δημιουργικό χειμώνα. Δεν είναι τυχαίο που το κόκκινο αυγό στερεοτυπικά παραπέμπει στο Πάσχα: το αυγό είναι σύμβολο αιώνιας ανάπλασης. Επίσης, όπως γνωρίζουμε το βάψιμο των αβγών με κόκκινο χρώμα συμβολίζει το αίμα του Ιησού Χριστού που έσταξε, όταν τον λόγχισε ο Ρωμαίος στρατιώτης. Παράλληλα, το κόκκινο χρώμα συμβολίζει -στην ορθόδοξη παράδοση- την χαρά.
Στη Δράμα
Η πασχαλινή περίοδος έχει και στην περιοχή της Δράμας την ξεχωριστή της εθιμολογία, που αρχίζει από το Σάββατο του Λαζάρου με τις ομάδες των παιδιών που τραγουδούν τα ειδικά κάλαντα (Λαζαρικά) που εξιστορούν την «εκ νεκρών έγερση» του Λαζάρου
Τις πασχαλινές αυτές μέρες ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η πομπική περιφορά της εικόνας της Αναστάσεως γύρω από το αγροτικό όριο της Καλής Βρύσης την Πέμπτη της Διακαινησίμου, για προστασία του χωριού από κάθε κακό και ιδιαίτερα από το χαλάζι που είναι εξαιρετικά επικίνδυνο για την παραγωγή την ανοιξιάτικη περίοδο.
Την επόμενη ημέρα, Παρασκευή της Διακαινησίμου, εορτάζεται σε πολλά χωριά η Ζωοδόχος Πηγή, όπως στην Προσοτσάνη, στην Καλλίφυτο και στο Μοναστηράκι, όπου ο θρησκευτικός εορτασμός συνδυάζεται και με αξιόλογες τοπικές πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Το δικό της χαρακτήρα έχει η Δευτέρα του Θωμά στους Σιταγρούς, όπου οι εκεί εγκατεστημένοι Πόντιοι συνεχίζουν πανάρχαια έθιμα των κοιτίδων τους, όπως επισκέψεις στα μνήματα, με διανομή κόκκινων αβγών και γλυκισμάτων και με τραγούδια, έθιμα με καθαρά αρχαϊκή μορφή και με συνακόλουθες μεταφυσικές δοξασίες και αντιλήψεις.
Από το Σάββατο του Λαζάρου στη Μεγάλη Εβδομάδα
Τα έθιμα του Πάσχα για τη Δράμα που περιγράφει ο Λαογράφος Γεώργιος Ν. Αικατερινίδης, όπως σημειώνει ο πλούσιος εθιμικός κύκλος του Πάσχα αρχίζει και στη Δράμα το Σάββατο του Λαζάρου με τους «παιδικούς αγερμούς» και τα σχετικά κάλαντα του Λαζάρου. Κι ενώ μας μεταφέρει από το Λαζαροσάββατο και την Κυριακή των Βαΐων, φτάνουμε στην Μ. Πέμπτη, όπου οι πιστοί βάφουν τα κόκκινα αβγά. Γλαφυρά μας μεταφέρει διηγήσεις από την περιοχή:
[Τη Μεγάλη Τετάρτη βάφομε τα αβγά για τις πεθαμένοι και πρωί – πρωί τη Μεγάλη Πέμπτη, που τη λέμε «κόκκινη Πέμπτη», τα πάμε στα μνήματα. Μετά τα μοιράζομαι στον κόσμο. Πηγαίνουμε πριν ξημερώσει. Τ’ αβγά για μας τα βάφομε τη Μεγάλη Πέμπτη. Τα βάφομαι οι πιο πολλοί με κρομμυδόφυλλο. Δεν ξεβάφουν.
Τη Μεγάλη Παρασκευή καθαρίζουμε παντού και μετά πηγαίνομε στην εκκλησία. Τη νύχτα γυρίζομε τον Επιτάφιο σε όλο το χωριό. Ο παπάς μετά μας δίνει ένα λουλούδι πράσινο και το λέμε «δάκρυ της Παναγίας». Το βάζομε σε εικονοστάσι και θυμιάζομε με αυτό, αν κάποιος αρρωστήσει.
Το Μεγάλο Σάββατο πηγαίνομε στον Άι-Θόδωρο. Είναι σε σπηλιά μέσα. Ανάβομε από ένα κερί και φεύγομε.
Τη νύχτα πηγαίνομε στην εκκλησία στην Ανάσταση. Φέρνομε άγιο φως και ανάβομε το καντήλι. Το πρωί έρχονται οι κουμπάροι και έχουνε τρία ψωμιά στον ντρουβά. Εμείς τους δίδουμε ένα δικό μας για να αλλάξει το ψωμί.
Το απόγευμα κάνομε τη Δεύτερη Ανάσταση. Εκεί οι αρραβωνιασμένοι δίνουν αβγά στον παπά και συγγένεια όταν σχολάει η εκκλησία.]
Στο Μοναστηράκι
[Στο Μοναστηράκι τις παραμονές του Πάσχα τα νιόπαντρα ζευγάρια επισκέπτονταν τον κουμπάρο που τους στεφάνωσε και μεταξύ των άλλων του έδιναν δώρο ένα αρνί. Ο νονός και η νονά έδιναν δώρα μια λαμπάδα, ρούχα ή παπούτσια, τσουρέκια, πασχαλινό κουλούρι και κόκκινο αβγό στα παιδιά που είχανε βαφτίσει.
Οι βαφτιστικοί επίσης επισκέπτονταν το Πάσχα το νονό και τη νονά τους, εύχονταν σε αυτούς χρόνια πολλά και τους έδιναν δώρα, όπως πασχαλινές κουλούρες, τσουρέκια και κόκκινα αβγά. Τέτοια συμβολικά δώρα χάριζαν και σε όλους τους επισκέπτες του σπιτιού κατά τις γιορτές του Πάσχα.
Η γιορτή του Πάσχα ήταν τριήμερη. Την πρώτη μέρα, μετά τη δεύτερη Ανάσταση, Ανάσταση της Αγάπης, ενώ οι γυναίκες πήγαιναν στο σπίτι για να ετοιμάσουν το πασχαλινό τραπέζι, και μετά τους σχετικούς πασχαλινούς χαιρετισμούς, ακολουθούσε το τσούγγρισμα του αβγού. Όλοι είχαν μαζί τους κόκκινα αβγά.
Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, όπως και τα απογεύματα της Δευτέρας και Τρίτης του Πάσχα, γινόταν μεγάλος χορός, συνήθως σε κάποιο απλόχωρο αλώνι του χωριού. Ήταν κυκλικός και οι χορευτές πιάνονταν από τα χέρια.]
Στη Χωριστή
[«Μεγάλη Πέμπτη παίρνομε από την εκκλησία ύψωμα και όλο το χρόνο το έχομε στο εικονοστάσι και το τρώμε τη Μεγάλη Πέμπτη πάλι. Μεγάλη Πέμπτη, όταν βάφομε τα αβγά, το πρώτο αβγό το χωρίζομε της Παναγίας και το βάζομε στο εικονοστάσι. Μετά, όταν είναι καιρός επικίνδυνος για χαλάζι, το βγάζομαι έξω από το σπίτι στην αυλή και στέκεται στο χαλάζι. Το αβγό της Παναγίας, όταν βάλομε το καινούριο στο εικονοστάσι, παίρνομε το παλιό και το θάβομε στη γης, στα χωράφια όταν σπέρνομε, στα αμπέλια, όποτε να ’ναι.
Όταν είναι για χαλάζι ο καιρός, ανάβομε και λαμπάδα Αναστάσεως μέσα στο σπίτι και κάνομε μετάνοιες και προσευχόμαστε. Βάζομε και το αβγό το κόκκινο της Παναγίας και καρφώνομε ένα μαχαίρι στη γης.
Του αγίου Γεωργίου αποβραδίς ερχόντανε από την Εικοσιφοίνισσα και γύριζαν όλη τη νύχτα και ψάλανε αγιασμούς σε όλο τον κάμπο. Σε τέσσερις μεριές, κύκλο γύρω από τον κάμπο, τα σύνορα του χωριού, και σε κάθε σταύρωμα έφτιαχναν αγιασμό και τον παράχωναν για να φυλάει ο Θεός από κακό. Σε τέσσερις μεριές, βορά, νότο, ανατολή και δύση.»
Η δημιουργία κύκλου για προφύλαξη από κακό που γίνεται στη Χωριστή, αποτελεί έθιμο με ευρύτερη διάδοση την εβδομάδα της Διακαινησίμου, οπότε συνηθίζονται πομπικές περιφορές εικονισμάτων και εκκλησιαστικών λαβάρων γύρω από χωριά και το αγροτικό τους όριο. Χαρακτηριστικό και αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελούν τα εθιζόμενα στην Καλή Βρύση.]
Πέμπτη της Δικαινησίμου στην Καλή Βρύση
[Την Πέμπτη της Δικαινησίμου, μετά τη θεία λειτουργία που τελείται την ημέρα αυτή στο ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία, σχηματίζεται πομπή με μορφή λιτανείας, η οποία, με επικεφαλής τον ιερέα, με την εικόνα της Αναστάσεως και με σήμαντρο, που χτυπάει συνέχεια, γυρίζει όλο το σύνορο του χωριού. Ύστερα από τετράωρη περίπου ιεροτελεστική πορεία, μέσα από χωράφια και δύσβατους αγροτικούς και δασικούς δρόμους, η πομπή καταλήγει σε ένα ξέφωτο πάνω από το χωριό, στα ξωκλήσια των αγίων Γεωργίου και Βλασίου, όπου όλο το χωριό διασκεδάζει μέχρι το βράδυ με γκάιντες και νταχαρέδες.
Σκοπός του εθίμου, σύμφωνα με τους ίδιους τους τελεστές του, είναι η προστασία από το χαλάζι, γενικότερα η επίτευξη πλούσιας καρποφορίας και καλής υγείας. Πρόκειται δηλαδή για ένα ευετηρικό δρώμενο.]
Ο ισχυρός συμβολισμός του τσουγκρίσματος των αυγών
Το τσούγκρισμα των αυγών παραπέμπει σε ένα ισχυρό συμβολικό στοιχείο του Πάσχα, αυτό του κρότου για να φύγει ο θάνατος και να πανηγυρίσει η ζωή.
Στο δημόσιο χώρο οι κρότοι είναι ηχηρότεροι με κωδωνοκρουσίες, αναστάσιμα βεγγαλικά ή πυροβολισμούς. Παλιότερα, με χτύπημα των ποδιών στο στασίδι στην εκκλησία, και ακόμη και σήμερα με θραύση αγγείων στην Κέρκυρα, ρουκετοπόλεμο στο Βροντάδο της Χίου και σαϊτοπόλεμο στην Καλαμάτα.
Θα πρέπει να πούμε ότι στη Δράμα, τις επόμενες μέρες από την Ανάσταση, λαμβάνουν χώρα και οι διαγωνισμοί με το τσούγκρισμα των αυγών στα χωριά της Δράμας. Είναι ένα αρκετά παλιό έθιμο, όπου οι κάτοικοι μαζεύονται στην πλατεία και διαγωνίζονται στο ποιος θα σπάσει τα περισσότερα αυγά με ένα τελικό νικητή. Είναι άλλη μια ευκαιρία, ώστε οι χωριανοί, αλλά και οι επισκέπτες να μαζευτούν στην πλατεία του χωριού, να διασκεδάσουν και να γλεντήσουν, να χορέψουν και να τραγουδήσουν.
Το Ταφικό Έθιμο του Πόντου στη Δράμα
Στη Δράμα, τα έθιμα του Πάσχα κλείνουν την Κυριακή του Θωμά, με το λεγόμενο Ταφικό Έθιμο. Στο Νομό Δράμας, έμεινε να πραγματοποιείται στο Μικροχώρι που γίνεται την Τρίτη του Πάσχα, ενώ στη περιοχή της Νέας Κρώμνης και στους Σιταγρούς γίνεται την Κυριακή του Θωμά.
Το Ταφικό Έθιμο στο Μικροχώρι, τελείται από την έλευση των προγόνων μας από την Σαμψούντα και την Κάβζα του Πόντου. Πρόκειται για ένα καθαρά ποντιακό έθιμο και στις διάφορες περιοχές του Πόντου, τελούνταν πάντα μετά το Πάσχα. Άλλοι το γιόρταζαν μετά το Πάσχα, άλλοι την Κυριακή του Θωμά και άλλοι του Αγίου Πνεύματος. Γι’ αυτό βλέπουμε αυτές τις χρονικές διαφορές. Μάλιστα, οι παλιννοστούντες που ήρθαν πρόσφατα, το γιορτάζουν του Αγίου Πνεύματος. Γιατί όπως λένε, οι ψυχές των νεκρών κυκλοφορούν ανάμεσά μας για 40 ημέρες.
Το έθιμο έχει τις ρίζες του στα Ομηρικά χρόνια, το διατήρησαν οι Έλληνες του Πόντου και το έφεραν στην μητέρα Ελλάδα το 1922, μετά τον ξεριζωμό!!
Μια από τις πλέον σπάνιες και μοναδικές παραδόσεις που συναντάμε σε πολύ λίγα ποντιακά χωρία και σε ελάχιστες περιοχές της Ελλάδος (Μικροχώρι – Ν. Κρώμνη – Σιταγροί Δράμας, Σούρμενα Αττικής ,Κομοτηνή, και αλλού), είναι η ημέρα μνήμης των νεκρών που γιορτάζεται κάθε χρόνο την δεύτερη μέρα του Πάσχα ή την Κυριακή του Θωμά ή του Αγίου Πνεύματος. Τα ταφικά έθιμα ήταν πολύ διαδεδομένα στην ευρύτερη περιοχή της Τραπεζούντας. Η παράδοση ήθελε τις ψυχές να ανεβαίνουν από τον Άδη την ημέρα της ανάστασης και να παραμένουν στην γη έως την Πεντηκοστή.
Μετά την θεία λειτουργία ο παπάς ψάλει την επιμνημόσυνη δέηση και διαβάζει όλα τα ονόματα των νεκρών. Στην συνέχεια κερνάνε ο ένας τον άλλον, αρχίζουν όλοι μαζί παρέα να πίνουν και να τρώνε με ποντιακά τραγούδια και τη συνοδεία ποντιακής λύρας.
Είναι μια μέρα που οι ζωντανοί θυμούνται με νοσταλγία τους νεκρούς, είναι ημέρα μνήμης.
Ήκμασε στον Πόντο και στην Ελλάδα το επανέφεραν οι πρώτοι πρόσφυγες Πόντιοι.
Το ταφικό αυτό έθιμο, το βρίσκουμε σε αττική λευκή λήκυθο, του 440 π.Χ. όπου απεικονίζεται η επίσκεψη μιας γυναίκας με προσφορές στον τάφο νεαρού άντρα, μια σκηνή ιδιαίτερα συνηθισμένη σε λευκές ληκύθους, οι οποίες, εκείνη την εποχή, χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά στην ταφική διαδικασία.
