Συμβολή στη λαογραφία μας
Η διαχρονικότητα
του αναθήματος
«Σώσος και Σωσώ σοι, Σώτερ, τόνδε ανέθηκαν. Σώσος μεν σωθείς, Σωσώ δε ότι Σώσος εσώθη» (= Ο Σώσος και η Σωσώ, Θεέ, αφιέρωσαν αυτό σε σένα. Ο μεν Σώσος, γιατί σώθηκε, ενώ η Σωσώ, γιατί σώθηκε ο Σώσος (αρχαίο Επίγραμμα)
Του κ. Γ. Κ. Χατζόπουλου, τ. Λυκειάρχη
Η λέξη ανάθημα, παράγωγο του ρήματος ανατίθημι, απαντάται στα Ελληνικά Γράμματα από τα ομηρικά χρόνια με τη σημασία προσάρτημα ή παράρτημα.
Στους στίχους των ραψωδιών της Οδυσσείας α 152 και φ 430 απαντάται στον πληθυντικό ως «αναθήματα δαιτός», δηλαδή τα παρεπόμενα του δείπνου, η ωδή και ο χορός.
Στα κλασικά όμως χρόνια απαντάται ως ανάθημα (= αφιέρωμα) και αποκτά τη σημασία κάθε πράγματος, που προσφέρεται ή αφιερώνεται στη θεότητα. Τα πρώτα αναθήματα – αφιερώματα ήταν αγάλματα ξύλινα (=ξόανα) και αργότερα μαρμάρινα ή λίθινα.
Ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης, ο αποκαλούμενος σκηνικός φιλόσοφος, κάνει λόγο στην τραγωδία του «Ιφιγένεια η εν Ταύροις» για το ξόανο της θεάς Άρτεμης, που φυλασσόταν στο σηκό του ναού της στη χώρα των Ταύρων (σημερινή Κριμαία), το οποίο, σύμφωνα με χρησμό κλήθηκε να μεταφέρει στην Ελλάδα ο Ορέστης για να απαλλαγεί από την καταδίωξη των Ερινύων ως μητραλοίας (= ο φονιάς της μάνας του Κλυταιμνήστρας), η οποία μαζί με τον εραστή της Αίγισθο σκότωσαν στο λουτρό τον πατέρα του Αγαμέμνονα, όταν επέστρεψε από την Τροία.
Αρχικά τα αγάλματα, κατασκευάζονταν από ξύλο και προσφέρονταν στη θεότητα για να την τιμήσουν, αργότερα όμως τη θέση του ξύλου, λόγω της φθαρτότητάς του, την πήρε το μάρμαρο, το οποίο ως αφιέρωμα στη θεότητα, έλαβε το χαρακτήρα του ιερού, το οποίο προστατευόταν και μέσω αυτού αποδιδόταν η λατρεία στη θεότητα. Η προστασία του αγάλματος ήταν μεγάλη και περιβαλλόταν από αυστηρότατους νόμους. Οι συλλαμβανόμενοι να ασχημονούν στα παριστάνονταν θεούς αγάλματα ή να προβαίνουν στον βανδαλισμό τους επέσυρε στους δράστες την ποινή του θανάτου. Είναι κλασική η περίπτωση της καρατόμησης των Ερμών (= αγάλματα του θεού Ερμή), πράξη ανίερη για την οποία κατηγορήθηκε ο Αλκιβιάδης και για να αποφύγει την καταδίκη σε θάνατο κατέφυγε στη Σπάρτη.
Με το πέρασμα του χρόνου διευρύνθηκε η σημασία του αφιερώματος και χαρακτηρίσθηκε ως τέτοιο κάθε αντικείμενο, το οποίο προσφερόταν στη θεότητα.
Σκοπός της προσφοράς (αφιερώματος) ήταν να αποκτήσουν την εύνοια της θεότητας, αλλά και για την προστασία τους σε δύσκολες στιγμές. Κυρίως όμως αποζητούσαν από τη θεότητα ιατήρα (= θεραπεύτρια) την απαλλαγή τους από κάποια ασθένεια. Έτσι προσφέρανε στη θεότητα ένα ομοίωμα του πάσχοντος μέλους του σώματος (χέρι, πόδι, μάτι κ.ά.). Πίστευαν ότι με την προσφορά αυτή το ασθενούν μέλος αφιερώνεται στη θεότητα για να μεταβιβασθεί σ’ αυτήν η πάθηση κι έτσι να θεραπευτεί ο ασθενής.
Με μια τέτοια κίνηση συνδέεται και η ενέργεια της αρχαίας κόρης, αλλά και του νέου, όταν έμπαιναν στην εφηβεία, να κόβουν έναν βόστρυχο (μπούκλα) από τα μαλλιά τους και να τον προσφέρουν ως αφιέρωμα σε κάποιο ποτάμιο θεό (όλα τα ποτάμια λατρεύονταν ως θεότητες για ευνόητους λόγους) για να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους για την ανατροφή και την υγεία τους.
Μέρος του ανθρώπινου σώματος τα μαλλιά αφιερώνονται στη θεότητα και θέτουν τον αφιερωτή κάτω από την προστασία και τη φροντίδα της.
Όσο κι αν ο χριστιανισμός αγωνίσθηκε να απαλείψει τις παγανιστικές συμπεριφορές, συμβιβάστηκε στο τέλος με αρκετές από αυτές, τις οποίες έκανε αποδεκτές με αποτέλεσμα και σήμερα ακόμη κατά την τέλεση θρησκευτικών εκδηλώσεων (πανηγύρια) να προσέρχονται πιστοί την ημέρα του εορτασμού του Αγίου ή της Αγίας στο ναό τους και να προσφέρουν ένα ζωντανό (συνήθως αρνί ή πουλερικό). Είναι το τάμα, που έκαναν για την προστασία, την οποία τους προσέφερε ο Άγιος ή Αγία σε δύσκολη ώρα.
Το μέγεθος και η αξία του τάματος ή αφιερώματος εξαρτάται κυρίως από την οικονομική κατάσταση του τάζοντος, που μπορεί να είναι η αφιέρωση εικόνας του Αγίου ή της Αγίας, αλλά και η ανέγερση προσκυνηταριού ή και ναού ακόμη.
Στα πλαίσια των ταμάτων εντάσσονται και μεταλλικά ομοιώματα των πασχόντων σωματικών μελών (πόδι, χέρι, μάτι), τα οποία αναρτώνται στην οικεία εικόνα. Δε λείπουν βέβαια και αφιερώματα τιμαλφή (σταυροί, αλυσίδες, χρυσά νομίσματα κ.ά.).
Σκοπός της προσφοράς είναι η αντίληψη ανάγκης έκφρασης ευχαριστιών προς τον Άγιο ή την Αγία γιατί «τους πήρε το κακό» κατά την πίστη του λαού. Τα ομοιώματα αυτά είναι γνωστά ως τυπία.
Στην πίστη του λαού για θεραπεία του από τον Άγιο ή την Αγία μπορούμε να εντάξουμε και την πρόσδεση τεμαχίου ενδύματος ή και ολόκληρο το ένδυμα του ασθενούς στους κλάδους θάμνων, που περιβάλλουν το αγίασμα (χαρακτηριστική η περίπτωση της Ιεράς Μονής του Αγίου Μηνά της Περιχώρας, ο οποίος θεωρείται ως θαυματουργός και γι’ αυτό συγκεντρώνει πλήθος προσκυνητών).
Όσοι προβαίνουν σε μια τέτοια ενέργεια πιστεύουν ότι ο Άγιος, δεχόμενος την προσφορά, θα λειτουργήσει ως ιητήρ, αφού η ασθένεια απομακρύνεται από τον ασθενή μαζί με το ρούχο ή τεμάχιό του.
Η εγκόλπωση παγανιστικών ενεργειών από τον χριστιανισμό δεν πρέπει να θεωρείται ως σημείο αντιμαχόμενο. Και τούτο, γιατί επί χιλιετηρίδες ενσωματώθηκαν αυτές στο DNA του λαού.
Εκείνο, το οποίο πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα είναι ότι απέβαλαν τον παγανιστικό μανδύα και εντάχθηκαν ομαλά στη φιλοσοφία της θρησκείας της αγάπης χωρίς έστω και την υπόνοια της αντιπαλότητας και της διαμάχης.
Το καινούργιο ένδυμα των παγανιστικών ενεργειών είναι σαφώς χριστιανικό χωρίς να προκαλεί την αφορμή για λεκτικές διαμάχες, που βλάπτουν την Αγία Εκκλησία μας.
