Ελληνική Επανάσταση 1821
και Κύπρος 1955
Του Ζαχαρία Κύζα*
1η τ΄ Απρίλη σήμερα και η Κύπρος μας γιορτάζει . Γιορτάζει την επέτειο της έναρξης του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ την 1η Απριλίου 1955 για την αποτίναξη του αγγλικού ζυγού . Όμως η φετινή Πρωταπριλιά είναι εντελώς διαφορετική και δεν μοιάζει με αυτές των περασμένων χρόνων γιατί λόγω της πανδημίας του κορονοιού COVID 19 το πρόγραμμα των εκδηλώσεων άλλαξε ριζικά.
1η τ΄ Απρίλη 1955. Στην 1η προκήρυξη – προσκλητήριο για συμμετοχή στον αγώνα που ακούστηκε στην Κύπρο την 31η Μαρτίου 1955 τα μεσάνυκτα προς τα ξημερώματα της 1ης Απριλίου 1955 με την υπογραφή του Αρχηγού Διγενή φαίνεται καθαρά η αναφορά στο 1821 , και θέλοντας να το θεωρήσει συνέχεια των αγώνων του ελληνισμού για ελευθερία τονίζει , δείχνοντας τους ακατάλυτους δεσμούς της Κύπρου με τη μάνα Ελλάδα. :
(…) Αδελφοί Κύπριοι. Από τα βάθη των αιώνων μάς ατενίζουν όλοι εκείνοι οι οποίοι ελάμπρυναν την Ελληνικήν Ιστορίαν διά να διατηρήσουν την ελευθερίαν των: οι Μαραθωνομάχοι, οι Σαλαμινομάχοι, οι Τριακόσιοι του Λεωνίδα και οι νεώτεροι του Αλβανικού έπους. Μας ατενίζουν οι αγωνισταί του 1821 οι οποίοι και μας εδίδαξαν ότι η απελευθέρωσις από τον ζυγόν δυνάστου αποκτάται πάντοτε με το αίμα. (…)
Σ΄ αυτή τη μέρα, τη εθνική επέτειο της Κύπρου, που φέτος συμπληρώνονται εξήντα έξι χρόνια από την έναρξη του αγώνα δεν θα αναφερθούμε σε γεγονότα του 1955-1959, αλλά θα προσπαθήσουμε να δούμε πως η Κύπρος συμμετείχε στην επανάσταση του 1821 μέσα από κάποια χαρακτηριστικά που δείχνουν τη συμμετοχή των Κυπρίων στην επανάσταση .
Η πανδημία συνέπεσε με τον εορτασμό για τα 200 χρόνια από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και στον απανταχού ελληνισμό φέτος πραγματοποιούνται πανηγυρικές εκδηλώσεις, για να τιμηθεί η Ελληνική Επανάσταση του 1821. Η Κύπρος, ως τμήμα αναπόσπαστο του Ελληνισμού, είχε και αυτή τη δική της συνεισφορά στην επανάσταση και είναι επόμενο να συμμετέχει ενεργά στις εκδηλώσεις αυτές.
Κύπρος, το νοτιοανατολικότερο άκρο της Φυλής των Ελλήνων, το μαρτυρικό νησί που για τρείς χιλιάδες χρόνια τώρα ζει και αναπνέει με ελληνικά πνευμόνια, με μια ανάσα που μεταφέρεται από γενιά σε γενιά διατηρώντας πάντα ζωντανό το όραμα του Παρθενώνα στη σκέψη των κατοίκων του νησιού. Όπως και σε κάθε αγώνα ελευθερίας, έτσι και στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 μνημονεύεται η παρουσία και η θυσία πολλών ανώνυμων πολεμιστών, ανάμεσα τους και Κύπριοι που ποτέ δεν έπαψαν να δηλώνουν παρόντες στους αγώνες του Έθνους των Ελλήνων.
Άραγε πόσοι γνωρίζουν έστω και κάτι για τη συμμετοχή της Κύπρου στην Ελληνική Επανάσταση του 1821; Η συμμετοχή φαίνεται κυρίως σε διάφορες μελέτες, στις οποίες βρίσκουμε κάποιο υλικό που δείχνει ότι οι Έλληνες της Κύπρου δεν έμειναν απαθείς και μακριά από την επανάσταση του 1821 .
Η Κύπρος δεν ανήκε στις περιοχές οι οποίες θα έπαιζαν ενεργό ρόλο στη επανάσταση, και οι Φιλικοί δεν περίμεναν συμμετοχή σ’ αυτήν. Αντίθετα, οι Φιλικοί υπολόγιζαν κυρίως σε οικονομική συνδρομή. Ανέκαθεν φαίνεται οι γεωγραφικές αποστάσεις καθιστούσαν δύσκολη και φυσικά καταδικασμένη την οποιαδήποτε συμμετοχή της Κύπρου στους αγώνες του έθνους και κατά συνέπεια και στην επανάσταση του 1821. Παρ’ όλα αυτά, τα γεγονότα, όπως αυτά εξιστορούνται μέσα από διάφορα έγγραφα που βγαίνουν στην επιφάνεια, δείχνουν ακριβώς το αντίθετο.
Παρά τις επιφυλάξεις και τους δισταγμούς που υπήρχαν, Κύπριοι αγωνιστές πήραν μέρος σε διάφορες μάχες και φάσεις της Επανάστασης στην Πελοπόννησο, την Ανατολική Ελλάδα, την Αττική αλλά και πολλές ναυτικές επιχειρήσεις. Θα αναφέρουμε κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα, που δείχνουν πόσο ενεργή ήταν η συμμετοχή των Κυπρίων.
Ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία από το 1818 και είχε αλληλογραφία με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη.
Με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης τον Μάρτιο του 1821 στην Πελοπόννησο, οι Τούρκοι βρήκαν την ευκαιρία να ξεσπάσουν την οργή τους και στους Έλληνες της Κύπρου. Παρά τις σφαγές, τις διώξεις, τις λεηλασίες και τις καταστροφές που έκαμαν οι Τούρκοι στην Κύπρο, πολλοί από τους Έλληνες κατοίκους του νησιού κατάφεραν να διαφύγουν στην Ελλάδα και να ενταχθούν στα τάγματα των Ελλήνων οπλαρχηγών και να πολεμήσουν για την ελευθερία της μητέρας πατρίδας. Πάντα σε όλους τους εθνικούς αγώνες για απελευθέρωση των ελληνικών εδαφών θεωρούσαν καθήκον τους να συμμετάσχουν, μέχρι να έρθει και η ώρα για τη δική τους απελευθέρωση.
Ο Βασίλης Μιχαηλίδης δεν αφήνει ασχολίαστη την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης και με το ποίημα του «Η 9η Ιουλίου 1821 εν Λευκωσία» αναφέρεται και στην επανάσταση και στα γεγονότα που προηγήθηκαν της 9ης Ιουλίου και στην Κύπρο:
Τζι αντάν εφάνην η ’στραπή εις του Μοριά τα μέρη
τζι εξάπλωσεν τζι ακούστηκεν παντού η πουμπουρκά της,
τζι ούλλα ξηλαμπρατζιήσασιν τζιαι θάλασσα τζιαι ξέρη
είσιεν σγιαν είχαν ούλοι τους τζι η Τζιύπρου τα κακά της.
Σε άλλο σημείο του ίδιου ποιήματος αναφέρεται ο ποιητής και στην εθελοντική συμμετοχή των Κυπρίων στην επανάσταση αλλά και την ευχή – επιθυμία που λέει ο γονιός στο παιδί του και αναφέρεται συγκεκριμένα στον απόπλου των επαναστατών από τη Καρπασία.
Ειπάν μου πως εφύασιν πο τζιεί που το Καρπάσιν
μια κοπή παίδκιοι τοπκιανοί τζιαι πως επήαν πέρα,
πέρα στους λας που πολεμούν τζιαι παν κατά την Πόλην.
Αν πολεμούν για το καλόν τζιαι πολεμά τζι ο γιος μου,
ας εν χαλάλιν του Θεού, αν μου τον φα’ το βόλιν,
τζι ας πα να μείνω δίχως του, να ζήσω μανιχός μου.
Οι νέοι πήγαιναν για να πολεμήσουν στην επαναστατημένη Ελλάδα και με ένα όραμα μοναδικό, την ιδέα της μεγάλης Ελλάδος.
Οι σφαγές του Ιουλίου 1821 στην Κύπρο, 480-2000 προκρίτων και κληρικών και οι δεσμεύσεις των περιουσιών τους που ακολούθησαν δεν τρομοκράτησαν τον Κυπριακό ελληνισμό.
Και αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από μια σειρά γεγονότων.
19 Ιουνίου του 1821 : Στη Βόρεια Κύπρο, στην Κερύνεια, στην κωμόπολη της Λαπήθου υπάρχει μια ακτή που ονομάζεται Ακτή Κανάρη, στην περιοχή Ασπρόβρυση. Στην τοποθεσία αυτή στις 19 Ιουνίου του 1821 ο ναύαρχος Κωνσταντίνος Κανάρης αποβιβάστηκε μυστικά στην Κύπρο. Οι Λαπηθιώτες έδωσαν στον Κανάρη τρόφιμα, χρήματα, και τα λαπηθιώτικα μαχαίρια, αλλά συνάμα και πολλοί νέοι τότε αναχώρησαν μαζί του και πολέμησαν ηρωικά στην Ελλάδα, όπου πολλοί από αυτούς έδωσαν και τη ζωή τους στις διάφορες μάχες που έλαβαν μέρος. Ο Κανάρης, όπως λέγεται, κατά την παραμονή του στην Κύπρο συναντήθηκε και με τον Αρχιεπίσκοπο Κυπριανό στην κρύπτη, είτε του Παγκυπρίου Γυμνασίου είτε της Αρχιεπισκοπής, και έλαβε την ευλογία του και χρήματα για την επανάσταση. Στη διάρκεια της επίσκεψης του φιλοξενήθηκε στο σπίτι του Μυλωνά Πασπαλά στην Αγία Παρασκευή, όπου έκανε μυστικές συναντήσεις με την ιεραρχία και τους προύχοντες της περιοχής. Οι Τούρκοι, όταν πληροφορήθηκαν αργότερα την έλευση του Κανάρη, καρατόμησαν τον Λαπηθιώτη προύχοντα Χατζηλία μαζί με άλλους δεκαεφτά (17) Λαπηθιώτες λαϊκούς και ιερείς, ειδικά από την Μονή της Αχειροποιήτου. Στην ακτή αυτή, που σήμερα ονομάζεται Ακτή Κανάρη, οι Λαπηθιώτες θα έστηναν το 1974 την προτομή του Κανάρη, αλλά δυστυχώς η εισβολή ματαίωσε και ανέτρεψε την απόφαση αυτή.
Μια άλλη χαρακτηριστική περίπτωση είναι η παρουσία των Κυπρίων στο Μεσολόγγι. Η περίπτωση αυτή πιστοποιεί τη συμμετοχή των Κυπρίων στην Ελληνική Επανάσταση, αφού οι Κύπριοι βρέθηκαν να συμμετέχουν ενεργά στην πολιορκία και την ηρωική έξοδο του Μεσολογγίου. Σήμερα στο Μεσολόγγι, στον «Κήπο των Ηρώων» της ιεράς πόλης, έχει αναγερθεί από το 2006 με δαπάνες της Κυπριακής Δημοκρατίας μνημείο, στο οποίο καταγράφονται τα ονόματα έξι Κυπρίων αγωνιστών που πολέμησαν κατά την πολιορκία της πόλης. Είναι ένα μνημείο αφιερωμένο σε όλους του Κύπριους που πολέμησαν για την ελευθερία κατά την επανάσταση του 1821 και ειδικότερα κατά την Έξοδο, τον Απρίλιο του 1821. Στη μαρμάρινη πλάκα αναφέρονται τα ονόματα Χριστόδουλου Κοκκινόφτα από τη Τσάδα της Πάφου, του Ιωάννη Κύπριου, του καπετάν Ιωάννη του Κύπριου, κυβερνήτη του πλοιαρίου ΠΟΣΕΙΔΩΝ, του Μιχαήλ Αντωνίου του Κύπριου, του Παντελή Γεωργίου Ορφανού, ο οποίος τραυματίστηκε κατά την πολιορκία, και του Γιάννη Πασαπόρτη από την Κοίλη της Πάφου. Ο τελευταίος ήταν ο πιο γνωστός στην Κύπρο για τη συμμετοχή του στην άμυνα του Μεσολογγίου και στην ΄Εξοδο, γιατί ήταν από τους τυχερούς που κατάφεραν να επιζήσουν. Η παράδοση που διασώζεται στην Κοίλη και, όπως έχει καταγραφεί, αναφέρει ότι «επανήλθε στο χωριό φορών την φουστανέλλα και τα τσαρούχια» και αποτελούσε αντικείμενο θαυμασμού μεταξύ των συγχωριανών του, στους οποίους εξιστορούσε με εύλογη περηφάνια τις θυσίες και τους αγώνες του. Τρομερή φυσικά εντύπωση προκαλούσε η αφήγησή του για την φοβερή πείνα, από την οποίαν υπέφεραν κατά την πολιορκία, πως για μέρες ως τροφή είχαν τα απομεινάρια ενός γαϊδάρου και πως εν τέλει διέφυγαν ξιφήρεις κατά την ηρωική έξοδο. Στα χέρια μιας από τους απογόνους του διασώθηκε μέχρι τις μέρες μας ένα χειρομύλι για άλεση πυρίτιδας που, κατά την παράδοση, έφερε μαζί του ο Πασαπόρτης από το Μεσολόγγι. Σήμερα έχει παραχωρηθεί με μακροχρόνιο δανεισμό στο Βυζαντινό Μουσείο του ιδρύματος Μακαρίου Γ΄, του οποίου αποτελεί μόνιμο έκθεμα. Είναι από τα πιο πολύτιμα αντικείμενα που συνδέονται με την Κυπριακή συμβολή στο 1821 και έχουν διασωθεί στο νησί μας.
Στο πολιτικό-διπλωματικό επίπεδο, οι Κύπριοι είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους στον Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος είχε καταγωγή από την Κύπρο από τη μητέρα του, κόρη αριστοκρατικής οικογένειας από την κυπριακή οικογένεια Γονέμη που είχε μεταναστεύσει στα Επτάνησα. Ο Κυβερνήτης τον Οκτώβριο του 1827, αμέσως μετά την ναυμαχία του Ναυαρίνου, απάντησε γραπτώς στον Άγγλο διπλωμάτη Wilmot-Horton, που, ως εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών της Αγγλίας, τον ρώτησε «τι νοητέον σήμερον Ελλάδα;»
Η απάντηση του Ιωάννη Καποδίστρια τονίζει ότι: «Το Ελληνικόν Γένος αποτελούσιν πάντες οι άνθρωποι, οίτινες από της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως δεν επαύσαντο πρεσβεύοντες την ορθόδοξον θρησκείαν, λαλούντες την γλώσσαν των πατέρων αυτών και έμειναν υπό την πνευματικήν και κοσμικήν δικαιοδοσίαν της Εκκλησίας αυτών, οιανδήποτε χώραν της Τουρκίας και αν κατώκουν». Και σε επόμενη ερώτηση του Άγγλου διπλωμάτη: «Ποία όρια εκτάσεως χωρογραφικής αξιοί η Ελλάς;», ο Καποδίστριας απαντά: «Τα όρια ταύτα από του 1821 καθορίζονται υπό του αίματος του εκχυθέντος εις τα σφαγεία των Κυδωνιών, της Κύπρου, της Χίου, της Κρήτης, των Ψαρών και του Μεσολογγίου και εις τους πολλούς κατά γην και κατά θάλασσα αγώνας, δια των οποίων εδοξάσθη το ανδρείον τούτο έθνος. Από των γεγονότων τούτων των δεσποζόντων της ιστορίας της Ελλάδος και χαρακτηριζόντων τον αγώνα, τον οποίον υφίσταται από επτά ετών, ως απ’ αφετηρίας ορμώμενος, έκαστος θα νοήση ευκόλως, ότι ουχί φιλοδοξία ουδέ φιλοκτημοσύνη, αλλά καθήκον ιερόν άμα και όσιον υποχρεοί τους Έλληνας να περιορίσουν ως δυνατόν ολιγώτερον τα όρια ταύτα».
Ήταν η πρώτη φορά ίσως που επίσημα ελληνικά χείλη περιλαμβάνουν την Κύπρο στον ελληνικό κορμό. Μετά από έναν αιώνα περίπου ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα επαναλάβει την Ιδέα της Μεγάλης Ελλάδος.
Κατά συνέπεια, η κυπριακή παρουσία στην Ελληνική Επανάσταση, αλλά και οι σφαγές και οι λεηλασίες που υπέστη η Μεγαλόνησος, έθεσαν την Κύπρο στα όρια της επανάστασης δίνοντάς το δικαίωμα να συμπεριληφθεί στα σύνορα του αναγεννημένου έθνους και να καταστεί επαρχία του ελληνικού κράτους που θα προέκυπτε ως αποτέλεσμα της Επανάστασης . Παρ’ όλα αυτά όμως η Κύπρος έμεινε εκτός των ορίων αυτών….
Οι Ελληνοκύπριοι πάντα σε όλους τους Εθνικούς Αγώνες για απελευθέρωση των ελληνικών εδαφών θεωρούσαν καθήκον τους να συμμετάσχουν μέχρι να έρθει και η ώρα για τη δική τους απελευθέρωση.
Το πόσο πίστευαν στην Ελλάδα και πόσο διάβαζαν την ελληνική ιστορία φαίνεται και μέσα από διάφορες αφηγήσεις.
Ο Αυγουστής Ευσταθίου, ένας από τους συναγωνιστές του Αυξεντίου, ο Ματρόζος της ΕΟΚΑ στη μάχη της Μονής του Μαχαιρά, που έμεινε μέχρι και τις τελευταίες στιγμές με το Γρηγόρη Αυξεντίου στο κρησφύγετο αφηγείται: – Κάποια νύχτα, αφού οργανωθήκαμε στο στιάδι, ο Αυξεντίου διάβαζε ένα παιδικό περιοδικό. Καθόμουν κοντά στον Γιώργο τον Μάτση και βλέπω ξαφνικά τον Μάστρο να δακρύζει. Έσπρωξα τον Μάτση στον ώμο και του είπα: «Ρε… “Ζήνωνα”, ρώτα τον Μάστρο μας γιατί εδάκρυσε». Μου απάντησε: «Ρώτα τον εσύ». Απευθύνθηκα στον Αυξεντίου και του είπα: «Μάστρε, γιατί κλαίεις, πες μας να κλάψουμε τζιαι μείς». Ως απάντηση μας διάβασε από το περιοδικό μιαν ιστορική δήλωση του Κολοκοτρώνη, ότι ο Θεός έβαλε την υπογραφή του για την ελευθερία της Ελλάδας και ότι ο Θεός δεν παίρνει πίσω την υπογραφή του. «Ναι βρε μισκήες», συνέχισε ο Μάστρος, «έβαλε την υπογραφή και για την Κύπρο ο Θεός, και ο Θεός δεν παίρνει πίσω την υπογραφή του».
Κλείνοντας αυτή την αναφορά για τη συμμετοχή των Ελλήνων της Κύπρου στην επανάσταση του 1821, μέσα από την ποίηση του Β. Μιχαηλίδη μπορούμε να δούμε και το μέλλον της Ρωμιοσύνης (του Ελληνισμού).
Λίγο πριν οδηγηθεί στην κρεμάλα ο Αρχιεπίσκοπος Κυπριανός σε μια απάντηση γεμάτη από πατριωτική έξαρση, που φανερώνει το ψυχικό κόσμο του Κυπριακού λαού το 1821 αλλά και το πόσο δυναμικός και τολμηρός ηγέτης ήταν ο Αρχιεπίσκοπος μπροστά στην ιστορική πραγματικότητα και το πιστεύω του για το μέλλον του Ελληνισμού λέει:
Η Ρωμιοσύνη εν φυλή συνότζιαιρη του κόσμου,
κανένας δεν εβρέθηκεν για να την ι-ξηλείψη,
κανένας, γιατί σιέπει την που τα ’ψη ο Θεός μου.
Η Ρωμιοσύνη εν να χαθή, όντας ο κόσμος λείψει!
Δράμα 30-3-2021
Ζαχαρίας Κύζας
από το Παραλίμνι Αμμοχώστου
Κύπρος
