Η λατρεία του Θράκα Ήρωα

Ιππέα στην περιοχή μας

«Εύροις δ’ αν επιών και πόλεις ατειχίστους, αγραμμάτους, αβασιλεύτους, αχρημάτους, νομίσματος μη δεομένας, ανιέρου δε πόλεως και αθέου, ουδείς έστιν ούδ’ έσται γεγονώς θεατής»

 

Γράφει ο Γ. Κ. Χατζόπουλος, τ. Λυκειάρχης

Η επιστολή αυτή του αρχαίου φιλοσόφου Πλουτάρχου του Χερωνέα προς τον μαθητή του Κωλώτη[1] δηλώνει εύγλωττα ότι στο DNA του ανθρώπου ενυπάρχει ένα από τα ανώτερα συναισθήματά του, το θρησκευτικό.

Ο άνθρωπος του λαού ο καταπονών[2] και καταπονούμενος από την παντοτρόφα μάνα γη ή τη θεά της γονιμότητας από τα προϊστορικά ακόμη χρόνια[3] αντιμετωπίζοντας τα ποικίλα φυσικά φαινόμενα, τα οποία δυσχέραιναν την επιβίωσή του και μη μπορώντας να ερμηνεύσει τη γένεσή τους έπλασε με τη φαντασία του δυνάμεις αόρατες και υπέρτερες των δυνατοτήτων του, θεότητες, στις οποίες προσέδωσε με την πάροδο του χρόνου τις δικές του αρετές, κακίες και πάθη καθώς και τον δικό του τρόπο ζωής σύμφωνα με τον φιλόσοφο της Ελεατικής Σχολής και ποιητή από τον Κολοφώνα της Μ. Ασίας Ξενοφάνη.

Και τις θεότητες αυτές, ανάλογα με το μέγεθος της προσφερόμενης βοήθειάς τους ή την εχθρική απέναντί του στάση τους, τις κατέταξε σε βαθμίδες.

Έτσι, έπλασε σωρεία μικρών θεοτήτων με τις οποίες συνυπήρχε στον καθημερινό του βίο, χωρίς βέβαια να παραλείψει το πλάσιμο υπέρτερων θεοτήτων, οι οποίες συγκροτήσανε το ευάριθμο δωδεκάθεο, το οποίο εγκατέστησε στο υψηλότερο όρος της Ελλάδος, στον Όλυμπο, δίδοντάς του υπερεξουσίες για να διαφεντεύει κάθε κίνησή του και κάθε ενέργειά του.

Στη σημερινή μας εισήγηση θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας σε μια από τις μικρές θεότητες, που έπλασε, τον Θράκα Ήρωα Ιππέα[4], ο οποίος, μολονότι κατέστη αξιαγάπητος θεός, όπως και ο Διόνυσος με τις εκατοντάδες προσωνυμίες του, δεν αξιώθηκαν να ενταχθούν στον όμιλο του πανισχύρου Δωδεκαθέου.

Και μολονότι ο Θράκας Ήρωας Ιππέας δεν αξιώθηκε να κερδίσει τον χαρακτηρισμό του μεγάλου θεού, όμως η λατρεία του εξαπλώθηκε ραγδαία στον ελλαδικό χώρο από την πίειρα Θράκη μέχρι την εριβώλακα Βοιωτία.

Γεννιέται εύλογα το ερώτημα γιατί η λατρεία του Θράκα Ιππέα ξεκίνησε από τη Θράκη; Και όχι μόνο περιορίσθηκε στη Θράκη, αλλά εξαπλώθηκε ταχύτατα στη Μακεδονία και έφτασε μέχρι τη σημερινή Βοιωτία.

Και δεν έμεινε μόνο στους πιο πάνω χώρους, αλλά επεκτάθηκε και στη Βουλγαρία και στη Μ. Ασία, σε τόπους όπου έκανε αισθητή την παρουσία του ο ελληνισμός από τα αρχαιότατα ακόμη χρόνια.

Ως προς τον αρχικό τόπο λατρείας του στη Θράκη ενδεικτικοί είναι οι στοίχοι του Θρακιώτη ποιητή, πεζογράφου και φιλοσόφου Γεωργίου Βιζυηνού: «Από την Θράκη βρε παιδιά, από την Πιερία εβγήκεν η θρησκεία[5]».

Η θρακική γη χαρακτηρίζεται για το πεδινό, εκτεταμένο και εύφορο έδαφός της, το οποίο βοηθάει στην άνετη επιβίωση του ανθρώπου με την παροχή πολλών και πλούσιων αγαθών. Συνεπώς οι Θρακιώτες έπρεπε να επιδείξουν την ευγνωμοσύνη τους προς τη θεότητα, την οποία έπλασαν, αφού αυτή υπήρξε το πρόφραγμά τους από τον κίνδυνο αποφυγής της ασιτίας, φυσικό αποτέλεσμα της οποίας είναι η λιμοκτονία.

Γεννιέται δεύτερο ερώτημα: γιατί τον παρέστησαν ως ιππέα; Είναι εύλογο ότι από τα πρώτα ζώα, τα οποία εξημέρωσε ο προϊστορικός πρόγονός μας ήταν και το άλογο[6]. Ένα ζώο, το οποίο χαρακτηρίζεται για την ανθεκτικότητά του, τη φιλοπονία του, την ταχύτητά του, την ωραιότητά του και τη φιλική προς τον άνθρωπο σχέση του.

Επισημαίνοντας αυτές του τις αρετές ο Θρακιώτης του προσέδωσε τα προσωνύμια: σωτήρας[7], θεραπευτής, ιατρός, κυρίως κτηνίατρος και προστάτης της πανίδας. Θα σταθώ στην ερμηνεία των προσωνυμίων του σωτήρας και ιατρός της πανίδας, εν προκειμένω του αλόγου.

Του πρώτου προσωνυμίου δόθηκε εξήγηση πιο πάνω. Θα προσπαθήσω να ερμηνεύσω τη δεύτερη προσωνυμία του.

Για τον καταπονούντα την παντοτρόφο μάνα γη έχει μεγάλη σημασία η υγεία του ίππου και ακόμη μεγαλύτερη η απώλειά του. Ο ομιλών έζησε παιδιόθεν τον οικογενειακό θρήνο από την απώλεια του ίππου της.

Και δεν αρκέσθηκε ο άνθρωπος του λαού μόνο στην απόδοση των πιο πάνω προσωνυμίων. Προσέθεσε και άλλες όπως: θαυματουργός, θεός, ισχυρός, αρχηγέτης, επήκοος, πάτριος, προπύλαιος, σώζων, σωτήρ, κύριος, αλλά και καταχθόνιος και ψυχοπομπός.

Του προσδόθηκαν ακόμη οι προσωνυμίες Αυλωνίτης, Αυραχηνός, Γιριηνός, Ζυμιδρινός, Κεδρεισηνός, Βετέστιος κ.ά.

Η λατρεία του Θράκα Ιππέα έλαβε επίσημο χαρακτήρα με την αποτύπωση ανάγλυφης μορφής του σε λίθινες στήλες συνοδευόμενες με επιγραφές, στις οποίες μνημονεύονται τα πιο πάνω προσωνύμια. Στις ενεπίγραφες αυτές στήλες, οι οποίες συνόδευαν βωμούς ή εντοιχίζονταν σε ιερά, τα οποία ανεγείρονταν προς τιμήν του, προσέρχονταν οι αρχαίοι Θράκες και τελούσαν θυσίες αιματηρές[8] ή αναίμακτες, τις οποίες συνόδευαν με ευχές προς τη θεότητα ευχαριστήριες για την προστασία, που, κατά την αντίληψή τους, τους παρείχε εξ ης και τα προσωνύμια σωτήρ και πατρώος ως κληρονομηθείς από τους προγόνους τους.

Ανάγλυφες στήλες, που εικονίζουν τον Θράκα Ήρωα Ιππέα βρέθηκαν και στη Βουλγαρία, όπου εκτίθενται στο μουσείο της Σόφιας, ανερχόμενες σε εκατοντάδες, εξίσου αρκετές στο μουσείο της Φιλιππούπολης, της Καβάλας, της Κομοτηνής, της Δράμας, της Λήμνου, των Σερρών, της Κομοτηνής, των Φιλίππων, της Ξάνθης, της Αμφίπολης, της Θάσου, των Θηβών κ.α. εμπλουτισμένες με επιγραφές.

Σε κάποιες από αυτές εντοπίζονται τα ονόματα Ζείπας, Δίζας, Ακμαίος Βείθυς, Ζεργέδης, Διόσκους, Μέστος, Σατορνείνος, Ουάλλης, Δεντούπης, Αντώνιος, Καρώσης κ.ά.

Από τα αναφερόμενα ονόματα στις επιγραφές το Ζίπας με ι και Ζείπας με ει είναι το πιο γνωστό θρακικό κύριο όνομα.

Το όνομα Βείθυς[9], το οποίο απαντά και ως Βίθυς, γιος του Κότυος βασιλιά της Θράκης, το όνομα Δίζας αναφέρεται σε εγχάρακτη επιγραφή, που βρέθηκε στην Αμφίπολη, τα ονόματα Ουάλλης, Δεντούπης, αναφέρονται σε επιγραφή από την Πλατανιά Δράμας[10]. Το όνομα Αντώνιος όπως και το Καρώσης αναφέρονται σε επιγραφές από την Καβάλα, όπως και τα Τάρσας, Βύζας, Βρόβης, Βείθυς, Μελγίδη (γυναίκα).

Ο Θράκας ήρωας Ιππέας εικονίζεται ανάγλυφος καθισμένος επί ίππου με διάφορες στάσεις και όχι μόνος.

Έτσι έχουμε τον Θράκα Ιππέα από την Αμφίπολη καβαλάρη σε ίππο με ήρεμο βηματισμό να φέρει χιτωνίσκο και χλαμύδα αναπεπταμένη, αλλού με τον ίππο σε καλπασμό προς τα δεξιά, αλλού (Σέρρες) ο ιππέας κρατεί με το αριστερό χέρι τα ηνία του ίππου και με το δεξιό υψωμένο προς τα οπίσω, αλλού (Καβάλα) με τον ίππο σε καλπασμό προς τα δεξιά, ενώ ο ίδιος φέρει χιτωνίσκο, αναπεπταμένη χλαμύδα και κρατεί με το δεξί του χέρι, υψωμένο προς τα πίσω, δυσδιάκριτο αντικείμενο. Αλλού (Καβάλα) με τον ίππο σε στάση προς τα δεξιά, ενώ ο ίδιος σώζεται ελάχιστα. Αλλού (Καβάλα) με τον ίππο σε βηματισμό, ενώ σώζεται η δεξιά κνήμη του και ο χιτωνίσκος. Αλλού (Φίλιπποι) με τον ίππο σε ήρεμο βηματισμό προς τα δεξιά, ενώ ο ίδιος φέρει χειριδωτό χιτωνίσκο, χλαμύδα και κρατεί τα ηνία του αλόγου με τα δύο του χέρια.

Ο Θράκας Ήρωας Ιππέας δεν απεικονίζεται μόνος στην ανάγλυφη στήλη. Πλαισιώνεται από μέλη της χλωρίδας και της πανίδας, πέρα από τον ίππο, όπως κάτω από την κοιλιά του ίππου κύνα και το πρόσθιο ήμισυ κάπρου (Καβάλα), δεξιά της κεφαλής του ίππου, δένδρο με όφι (Καβάλα), κύνα κάτω από την κοιλιά του ίππου και δεξιά της κεφαλής του ίππου δένδρο με όφι, δένδρο με φύλλωμα και ελισσόμενο όφι (Φίλιπποι), μόνον ίππος με τον αναβάτη (Κομοτηνή, Αμφίπολη), μόνον ίππος με τον αναβάτη του (Ξάνθη), δένδρο με ελισσόμενο όφι (Φίλιπποι), δένδρο, όπου ελίσσεται όφις (Αμφίπολη), κάτω από την κοιλιά του ίππου κύων, προτομή κάπρου και δένδρο στο οποίο ελίσσεται όφις (Σέρρες) κ.ά.

Σε άλλα ανάγλυφα, εκτός από τον Θράκα Ήρωα Ιππέα παριστάνονται πέντε ανθρώπινες προτομές. Δύο στην α’ ζώνη και τρεις στη β’ ζώνη (Σέρρες), δύο προτομές στην α’ ζώνη και δύο στη β’ ζώνη (Σέρρες).

Στο σημείο αυτό με την ανοχή σας θα ήθελα να αναφερθώ εν εκτάσει στον Θράκα Ήρωα Ιππέα της Πλατανιάς.

Ο Θράκας Ιππέας – Ήρωας της Πλατανιάς με τον οποίο ασχολήθηκε ο Γάλλος αρχαιολόγος Perdrizet έχει τις ακόλουθες διαστάσεις: ύψος 2,50 μ., πλάτος 0,63 μ. και πάχος 0,17 μ. Δυστυχώς, δε γνωρίζουμε πού βρίσκεται αυτή τη στιγμή το πολύ ενδιαφέρον αυτό αρχαιολογικό τεκμήριο. Το ανάγλυφο αναζήτησε στην Πλατανιά ο Γερμανός αρχαιολόγος Peter Pilhofer τον Αύγουστο του 1992. Δυστυχώς, στάθηκε άτυχος. Την αναδημοσίευσε παίρνοντάς την από το έργο του Γάλλου επιγραφολόγου  Paul Perdrizet: Voyage dans Macedoine premiere III, BCH (21) 1897, S. 514-543, hier S. 533-536.

Στο ανάγλυφο εικονίζεται ο Θράκας Ιππέας, ο οποίος καλπάζει προς τα δεξιά, συνοδευόμενος στην αριστερή πλευρά από έναν υπηρέτη, ο οποίος είναι πεζός. Ακόμη παριστάνεται ένα νεκρόδειπνο και τρία πρόσωπα, τα οποία μνημονεύονται στην επιγραφή, που ακολουθεί. Τα τρία πρόσωπα, τα οποία μνημονεύονται στην εκτενή επιγραφή, παρουσιάζονται κατά τον εξής τρόπο: Δύο άνδρες βρίσκονται στο τραπέζι, ενώ μια γυναίκα κάθεται δίπλα τους. Αριστερά, πίσω από τη γυναίκα, στέκεται μια μικρή υπηρέτρια, η οποία κρατά στα χέρια της ένα μεγάλο αγγείο. Στη δεξιά πλευρά προσφέρει ένας μικρός υπηρέτης στον ένα από τους άνδρες ένα βαθύ πιάτο. Παριστάνεται άλογο στραμμένο προς τα δεξιά, το οποίο κρατάει ένας άνδρας από τα χαλινάρια με αναβάτη στην πλάτη του.

Ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον για την περιοχή παρουσιάζει η εκτενής επιγραφή που αποτυπώνεται στη στήλη και έχει ως εξής:

Ουάλλης Δεντουπήους ήρως

Δεντούπης Βείθυος[11] βουλευτής

ανέθηκεν εαυτώ και τω υιώ

Ουάλεντι, αντιστρατήγω και φορολόγω,

ετών κε΄ και γυναικί αυτού

Μάτα Κουνοισήους.

Η επιγραφή, λόγω του ιδιαιτέρου ενδιαφέροντός της απασχόλησε τον Γάλλο αρχαιολόγο Perdrizet, που πρώτος την εξέδωσε, την αρχαιολόγο Φ. Παπάζογλου, τον Γάλλο αρχαιολόγο Collart και τον επιγραφολόγο Detshew.

Μεταξύ των μελετητών ανέκυψαν διαφωνίες τόσο ως προς τον τόπο της κατασκευής του αναγλύφου, όσο και ως προς τα αξιώματα των μνημονευομένων στην επιγραφή ατόμων.

Ο Perdrizet υποστηρίζει ότι η ανάγλυφη στήλη δεν ανήκε στην επαρχία της Μακεδονίας, αλλά στην επαρχία της Θράκης. Συνεπώς ο Δεντούπης ήταν βουλευτής μιας θρακικής vicus  και ο γιος του Ουάλενς, λειτουργός της ίδιας vicus.

Αντίθετα ο Collart συσχετίζει τον βουλευτή Δεντούπη με το Σύμβουλο της πόλης των Φιλίππων, στην οποία ανήκε η περιοχή της Πλατανιάς, στην αποικία Ιουλία Αυγούστα Φιλιππική (δηλ. των Φιλίππων).

Διάσταση υπάρχει και ως προς τη χρονολόγηση της επιγραφής. Η κατασκευή της ανάγλυφης στήλης κυμαίνεται μεταξύ του 2^ου και 3^ου μ.Χ. αιώνα.

Η γλώσσα της επιγραφής δηλώνει ότι η λατινική δεν είχε καθιερωθεί ακόμη ως επίσημη γλώσσα. Τα λατινικά ονόματα γράφονται εξελληνισμένα.

Και ερχόμαστε τώρα στην παρουσίαση του Θράκα Ιππέα – Ήρωα της Χωριστής.

            Με το ανάγλυφο ασχολείται στο έργο του «Αι χώραι του παρελθόντος και αι εσφαλμέναι τοποθετήσεις των» ο Σταύρος Μερτζίδης, ο οποίος στις σελίδες 40-41 γράφει τα ακόλουθα: «Πλην μεταξύ των μνησθέντων αναγλύφων, υπάρχει και εν είδος εξ εκείνων, τα οποία παριστώσιν ιππέα νέον και αρειμάνιον, όστις φέρει κατά σάρκα χιτώνα εφηρμοσμένον μέχρι της οσφύος, επί των ώμων χλαμύδα και προς τα δεξιά τρέχοντα. Ο ίππος φαίνεται ως έχων υψωμένους τους εμπροσθίους πόδας, ως στηριζόμενος επί των οπισθίων ποδών και αφηνιάσας ως έτοιμος να καταπατήσει το επί της ράχεως κείμενον φοβερόν πτερωτόν θηρίον, «Λάμια» συνήθως ονομαζόμενον, ο δε ιππεύς βυθισμένην έχει την λόγχην, ην δια της δεξιάς κρατεί εν τω στόματι του θηρίου, όπερ φαίνεται σπαρασσόμενον και προσπαθούν ν’ αντιστεί και επιτεθεί εναντίον των δύο εχθρών, ήτοι του ιππέως και του ίππου».

Ο Παπαδόπουλος Κεραμεύς, που και αυτός ασχολήθηκε με το ανάγλυφο, γράφει τα ακόλουθα: «Η στήλη αύτη τετράπλευρος ούσα (ύψ. 1,70, πλ. 0,53, πάχ. 0,27) εντετείχισται έξωθεν της τελευταίας προς δυσμάς πυλίδος της εκκλησίας των Εισοδίων (παλαιότερα ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο). Η ανάγλυφη στήλη είναι χωρισμένη, αλλ’ άνωθεν αυτής υπάρχουσι δύο στέγαι, ως η μεν πρώτη παρίστησιν εντός τετραγώνου σχήματος τον Θράκα Ιππέα συνοδευόμενων υπό κυνός και έμπροσθεν αυτού δένδρον και κάπρον, η δε ετέρα τρεις προτομάς ανδρικάς, παριστώσας τους εν τη επιγραφή αναφερομένους».

Και ερχόμεθα στον Θράκα Ήρωα – Ιππέα, που βρέθηκε στην περιοχή του Δοξάτου, είναι ανάγλυφο αναθηματικό και ανήκει στους ύστερους ελληνιστικούς – πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους. Δυστυχώς το ανάγλυφο είναι κολοβό και ακέφαλο ως προς τη λίθινη στήλη. Λείπει προφανώς η επιγραφή η οποία συνοδεύει συνήθως αυτού του είδους τις παραστάσεις. Σ’ αυτό απεικονίζεται ο Ήρωας – Ιππέας με καλπάζον το άλογο και κατεύθυνση προς τα δεξιά. Το άλογο έχει ανυψωμένα τα μπροστινά πόδια, την κεφαλή προς τα οπίσω, την ουρά σχεδόν σηκωμένη.

Ο Ιππέας παριστάνεται κρατώντας με το αριστερό χέρι του το χαλινάρι, μέρος του οποίου εικονίζεται προς το δεξιό μέρος της κεφαλής του αλόγου.

Ο Ιππέας στο δεξί του χέρι κρατεί το μαστίγιο υπερυψωμένο με φόρα προς το δεξιό καπούλι του αλόγου, παροτρύνοντάς το να ενισχύσει την ταχύτητά του. Στραμμένος προς τα δεξιά ο Ιππέας φέρει χιτώνα και χλαμύδα, η οποία ανεμίζει. Το στόμα του αλόγου είναι μισάνοιχτο από τον πόνο που προκαλεί το χαλινάρι.

Η κίνηση του αλόγου με υπερυψωμένα τα μπροστινά τα πόδια, το κεφάλι του γέρνει προς τα πίσω, η χλαμύδα του ανεμίζει, το υπερυψωμένο δεξί χέρι του Ιππέα με το μη διακρινόμενο ευκρινώς μαστίγιο, το μισάνοιχτο στόμα του αλόγου, η ανασηκωμένη ουρά του, το τέντωμα της κοιλιάς του όλα αυτά είναι εύλογα της βιασύνης, η οποία διακρίνει τον Ιππέα, ο οποίος σπεύδει να προσφέρει τη βοήθειά του σε πιστό του, που του τη ζητεί και μάλιστα επειγόντως. Ο πιστός του κινδυνεύει και ο Ήρωας θεός νιώθει την ανάγκη να ανταποκριθεί στο παρακλητικό κάλεσμα του πιστού του.

Η όλη εικόνα μοιάζει με όσα διαλαμβάνονται σε δημοτικά τραγούδια του Πόντου, που ο χριστιανός πιστός ζητεί από τον μεγάλο προστάτη Άγιό του Γεώργιο εναγώνια τη βοήθειά του για να τον απαλλάξει από τον σοβαρό κίνδυνο, τον οποίο διατρέχει.

Εκτός από τα δημοτικά τραγούδια του Πόντου, η ίδια εικόνα παρουσιάζεται και στα δημοτικά τραγούδια του ελλαδικού και μικρασιατικού (προσφυγικού) χώρου, όπου ο Άγιος Γεώργιος καλείται εναγωνίως να σκοτώσει τον δράκο, ο οποίος κατακρατώντας το νερό της πηγής και στερώντας το από τους ανθρώπους, απαιτεί ως γεύμα του τη βασιλοπούλα για να μην πραγματοποιήσει την απειλή του.

Και ο Άγιος Γεώργιος ανταποκρινόμενος στην εναγώνια παράκληση του πιστού του, σπεύδει πρόθυμα και εξοντώνει το θεριό, σώζοντας τη βασιλοπούλα και απαλλάσσοντας από τη σκληρή δοκιμασία τους πιστούς του.     Το άλογο λοιπόν, αυτό το γεμάτο σφρίγος, αντοχή, ταχύτητα και υπερηφάνεια, ήταν εύλογο να το εντάξει στην υπηρεσία του νέου θεού, που με τη φαντασία του έπλασε ο αρχαίος Θρακιώτης, ώστε να ανταποκριθεί αποτελεσματικά στις δικές του ανάγκες. Αυτού του είδους οι αντιλήψεις κυριαρχούσαν στη σκέψη των αρχαίων, όταν προέβαιναν στην επινόηση, λατρείας και καθιέρωσης νέων θεοτήτων.

Και δεν τον θέλανε κατά την ανάγλυφη αποτύπωση τον νέο θεό τους αδρανή, αλλά ακμαίο, δραστήριο και μαχητικό. Απ’ αυτήν την αντίληψη ξεκινώντας ενίσχυσαν τις σωματικές του δυνατότητες και με μέσα, τα οποία ενίσχυσαν την επιβολή του.

Έτσι εξηγείται η παρουσία δόρατος ή και ξίφους. Και επειδή η πλασμένη και με ανθρώπινες ιδιότητες θεότητα είχε ανάγκη και από σίτιση, ο νέος θεός ή θεοί συνοδεύονταν και από θηρευτικά σκυλιά, έχοντας ταυτόχρονα στη συνοδεία τους και τον πάνοπλο υπηρέτη, ο οποίος θα συνέδραμε και αυτός στην προστασία του θεού του, όταν εκείνος διέτρεχε κίνδυνο κατά την άσκηση του επικίνδυνου έργου του, δηλ. του κυνηγιού. Τα ζώα, που κυνηγούσαν ήταν αγριόχοιροι και ελάφια, τα οποία αφθονούσαν στη θρακική γη*.

Η προσθήκη του χαρακτηρισμού Ήρωας στο όνομα του νέου θεού δεν είναι ξένη προς την ελληνική μυθολογία.

__________

*Δες Γ. Κ. Χατζοπούλου, Λαογραφικά Κρυονέρου Ανατολικής Θράκης, Τόμος Α’,  Θεσσαλονίκη 1977.

 

Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ηρακλής, τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες κατέταξαν στη χορεία των ημιθέων – ηρώων για τις πολλαπλές κοινωνικές προσφορές του.

Αλλά και η παρουσία φιδιού στο ανάγλυφο, το οποίο περιελίσσεται σε κορμό δένδρου, μας οδηγεί στη λατρεία των Εβραίων, αλλά και στην Παλαιά Διαθήκη, όπου ο όφις εξαπατά τη γυναίκα, ευρισκόμενος σε περιέλιξη σε δέντρο.

Σε κάποιες ανάγλυφες παραστάσεις του θεού Θράκα Ήρωα Ιππέα υπάρχουν βωμοί και νεκρόδειπνα. Όλα αυτά οδηγούν στη γένεση του χαρακτηρισμού του ως καταχθόνιου. Νομίζουμε πως εδώ δανείστηκε ο Θράκας το έργο του ψυχοπομπού Ερμή, ο οποίος με τη βοήθεια του Χάροντος οδηγούσε τις ψυχές στον ποταμό Αχέροντα. Αλλά και τα παρουσιαζόμενα στις ανάγλυφες παραστάσεις νεκρόδειπνα έδωσαν τη θέση τους στα σημερινά μνημόσυνα.

Αυτή λοιπόν η ιδιότητα του Θράκα Ήρωα Ιππέα ως ψυχοπομπού ανακυκλώνεται στο νεοελληνικό δημοτικό τραγούδι. Είναι χαρακτηριστικοί οι ακόλουθοι στίχοι: «Μόνο διαβαίνει ο Χάροντας με τους αποθαμένους. Σέρνει τους νιους από μπροστά, τους γέροντες κατόπι, τα τρυφερά παιδόπουλα στη σέλα αραδιασμένα» (Δ. Πετρόπουλου, Λαογραφία, σ. 156).

Ο Θράκας Ιππέας Ήρωας ταυτίστηκε με τον Άγιο Γεώργιο. Έφιππος ο Θράκας Ήρωας, έφιππος και ο Άγιος Γεώργιος. Με το κοντάρι εξοντώνει ο Θράκας Ιππέας το θηρίο, με το κοντάρι του εξοντώνει ο Άγιος Γεώργιος το δράκοντα και σώζει τη βασιλοπούλα, που σύντομα επρόκειτο να γίνει γεύμα του θηρίου: «Έτσι ήταν της τύχης μου, που ήμουν βασιλοπούλα να γίνω θύμα του θεριού η μόνη ρηγοπούλα, θύμα θα γίνω του θεριού για να ‘ρθει να δειπνήσει για να αφήσει το νερό τη χώρα να δροσίσει … Για πες μου, νέε ένδοξε, πώς λένε τ’ όνομά σου; – Γεώργιος ονομάζομαι απ’ την Καππαδοκία».

Ο ταυτισμός του Θράκα Ιππέα Ήρωα με τον Άγιο Γεώργιο ως Καβαλάρη έχει τη συμβολική σημασία της ταχύτητας, που χαρακτηρίζει το άλογο. Επιβεβαιώνει τον χαρακτηρισμό του σωτήρα και αποτυπώνεται σε δημοτικό τραγούδι του Πόντου με τίτλο «Ο Γιάννης και η καλή του»:

• «Αγιώρ’, Αγιώρ’ εγλήγορε μ’, Αγιώρ’ ανδρειωμένε μ’, ’ς σον ουρανόν θενά προφτάνις, τον Γιάννεν κι άλλα χρόνια». Εδώ, κατά την αντίληψη του Ποντίου λαϊκού ποιητή, ο Άγιος Γεώργιος, πέρα από την ταχύτητα, την οποία του προσδίδει η χρήση του αλόγου, λειτουργεί ως μεσολαβητής στο Θεό για την παράταση της ζωής του συζύγου (Γιάννη) της νέας.

Θα κλείσω την αναφορά μου στον Θράκα Ιππέα Ήρωα με την ακόλουθη επισήμανση τόσο στη Θράκη, όσο και εδώ στη Δράμα.

Το ανάγλυφο με την έφιππη παράστασή του είχε εντοιχισθεί στην είσοδο του Φρουρίου της Αίνου της Θράκης, αλλά θα πρέπει να είχε εντοιχισθεί και σε άλλα προστατευτικά κτίσματα, όπως στη Θάσο, στη νήσο Λήμνο, στους Φιλίππους, στην Καβάλα και στη Μ. Ασία, ασφαλώς για προστασία.

Αυτό το σκοπό επιτελούσε και ο εντοιχισμός του στον περίβολο του ιερού ναού των Εισοδίων της Χωριστής (παλαιότερα Αγίου Γεωργίου) και μάλιστα σε εμφανέστατη θέση στη μια πλευρά της κεντρικής εισόδου, ασφαλώς, ταυτιζόμενος με τον Άγιο Γεώργιο πρόσφερε μαζί με τους χριστιανικούς αγίους την προστασία του στον ευσεβή λαό της Χωριστής.

Ίσχυσε για μια ακόμη φορά η αρχή ότι ο χριστιανισμός αντιμαχόμενος τον παγανισμό περιέβαλε με τον δικό του μανδύα τον ανηλεή αντίμαχό του.

Περιγράψαμε πιο πάνω σε αδρές γραμμές τις στήλες με Θράκα Ήρωα Ιππέα καθώς και τα συνοδεύοντα αυτόν με στοιχεία προερχόμενα από τη χλωρίδα και την πανίδα, όπως το δέντρο, τον σκύλο, τον αγριόχοιρο και το φίδι.

Ασφαλώς η παρουσία των πιο αναγλύφων μορφών δεν είναι άσχετη με τον Θράκα Ήρωα Ιππέα και σε καμιά περίπτωση δεν προήλθε η σμίλευση από καθαρή διακοσμητική σκοπιά.

Ας δούμε λοιπόν τον συμβολισμό του καθενός, κάνοντας αρχή από την παρουσία του σκύλου και του κάπρου.

Είναι γνωστό ότι το δασώδες έδαφος της Θράκης αποτελούσε πηγή ζωής για τα άγρια ζώα, όπως ο κάπρος και η έλαφος[12], τα οποία εθήρευε[13] ο Θράκας Ήρωας Ιππέας με τη συνδρομή του σκύλου, για να εξασφαλίσει την επιβίωση με τροφή πλούσια σε πρωτεΐνες.

Ερχόμεθα στην παρουσία του δέντρου, το οποίο πρέπει από την αρχική ονομασία ιερό δέντρο της δάφνης μετέπεσε στην κατηγορία του καρποφόρου, ιδιαίτερα της ελιάς, που στην αρχαία Αθήνα μαζί με τη συκιά θεωρούνταν ιερά δέντρα, προστατευόμενα με αυστηρούς νόμους, αφού παρείχαν τη σημαντική τροφή προς επιβίωση, το ελαιόλαδο, γι’ αυτό και η ελιά θεωρήθηκε ιερό φυτό, δώρο της θεάς Αθηνάς προς τους Αθηναίους κατά τον διαγωνισμό της με τον θεό Ποσειδώνα για τη διεκδίκηση της προστασίας της Αθήνας, διαγωνισμό κατά τον οποίο εξήλθε νικήτρια για ευνόητους λόγους[14]. Αλλά και κατά τους χριστιανικούς χρόνους ο Χριστός αποσύρεται στο όρος των Ελαιών προσευχόμενος με το προσιδιάζον ανθρώπινο αίτημα προς τον πατέρα του «παρελθέτω τούτο το ποτήριον απ’ εμού[15]»

Το δέντρο λοιπόν πέρα από την ωφελιμιστική του προσφορά συμβολίζει, κατά την αρχαία αντίληψη τη ζωή και το περιελισσόμενο σ’ αυτήν φίδι την αθανασία. Κατά τον Παναγή Λεκατσά[16] δέντρο και φίδι είναι σύμβολα της ανανέωσης της ζωής.

Και ερχόμεθα στον συμβολισμό της παρουσίας του φιδιού. Η παρουσία του στη μυθολογία έχει αμφίσημη εξήγηση.

Κατά την Παλαιά Διαθήκη ενδύεται τον αρνητικό χαρακτηρισμό, δηλαδή εμφανίζεται ως όργανο απάτης, αφού συμπαρασύρει την Εύα και αυτή με τη σειρά της τον αφελή Αδάμ και απομακρύνονται από τον κήπο της Εδέμ, τουτέστιν τον παράδεισο, δεχόμενη εδώ και αιώνες την κατάρα της Εκκλησίας. Γνωστό άλλωστε το «προπατορικό αμάρτημα».

Στην αρχαία όμως Αθήνα το φίδι εμφανίζεται ως ιερό ζώο και μάλιστα είναι γνωστό ως οικουρός όφις, προστάτης του σπιτιού, μια αντίληψη που επικράτησε για πολλούς αιώνες στη ζωή του ανθρώπου ως φίδι του σπιτιού, άκακο και χωρίς το θανατηφόρο δηλητήριο.

Είναι αυτό που οι αρχαίοι Αθηναίοι το λάτρευαν ως ιερό ζώο της Αθήνας και που του προσέφεραν πλακούντα και που, όταν, καθώς ιστορεί ο Ηρόδοτος, μπήκαν οι Πέρσες στην Αθήνα και οι Αθηναίοι την εγκατάλειψαν από τον φόβο των εχθρικών τους διαθέσεων, εγκατέλειψε την Αθήνα, αφήνοντας τους Αθηναίους στην τύχη τους[17].

Κατά μια άλλη παράδοση η θεά Αθηνά κληρονόμησε το φίδι από τη μινωική θεότητα του σπιτιού. Είναι γνωστό το αγαλματίδιο της θεάς των όφεων, που βρέθηκε στα μινωικά ανάκτορα της Κρήτης με την ονομασία «η θεά των όφεων».

Και οι παραδόσεις δεν έχουν τελειωμό. Κατά τους αρχαίους Έλληνες τα μαλλιά των Ερινύων, αλλά και της Γοργόνας είναι από φίδια.

Ο Μωυσής κατά την Παλαιά Διαθήκη, υψώνει, μετά την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο ύστερα από πολυετή αιχμαλωσία, στην έρημο για να  τους σώσει από το δάγκωμα δηλητηριωδών φιδιών. Πρόκειται για χάλκινο ομοίωμα φιδιού, στη θέα του οποίου αποφεύγανε τον θάνατο από το δάγκωμα των φιδιών[18].

Η αρχαία πίστη περί οικουρού όφεως έφτασε στη λαϊκή ζωή μετά την επικράτηση του χριστιανισμού με την ονομασία «το στοιχειό του σπιτιού».

Είναι ο αγαθός δαίμονας, που κατοικεί στα θεμέλια του σπιτιού και το προστατεύει εμφανιζόμενο στους ενοίκους με τη μορφή φιδιού.

Δοξασία για ύπαρξη οικουρού φιδιού βρίσκομαι και στη λαογραφία Αλβανών, Βουλγάρων και Ρουμάνων.

Ο Λέων Αλλάτιος που έζησε κατά τον 17^ο αιώνα, αναφέρει ότι ο Χιώτης οικοδεσπότης το πρωί της πρωτοχρονιάς γύριζε τρεις φορές όλο το σπίτι και σκορπούσε διάφορους καρπούς και γλυκά, με ευχές για ευημερία του σπιτιού και των ενοίκων. Κατά τον λαογράφο Schmidt αυτή η κίνηση του Χιώτη ήταν μια χρονιάτικη θυσία στο στοιχειό του σπιτιού. Αλλά και το κομμάτι της βασιλόπιτας του Αγίου Βασιλείου είναι προσφορά στο στοιχείο του σπιτιού.

Με το διάβα του χρόνου οι λάτρεις του Θράκα Ήρωα Ιππέα του προσδώσανε την ιδιότητα του ψυχοπομπού, μιαν από αυτές, που κατείχε ο Ερμής.

Του προσδώσανε ακόμη την ιδιότητα του τραγόμορφου ορεσίβειο Πάνα, που είχε ως προσφιλή ενασχόληση το κυνήγι. Τον είδαμε πιο πάνω με τη μορφή κυνηγού.

Η ευρεία διάδοση της λατρείας του Θράκα Ιππέα σε Ανατολική Μακεδονία και Θράκη τον κατέστησε αυτόνομη θεότητα και τον τοποθέτησε δίπλα σε άλλους επώνυμους θεούς, που λατρεύτηκαν για αιώνες στον ελλαδικό χώρο.

Ήταν επόμενο να συνεχισθεί η λατρεία του μέχρι και την εποχή του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Β’ (408-450)[19].

Στην περιοχή του Παγγαίου και ιδιαίτερα στο σημερινό χωριό Κηπιά, λατρεύεται ως Αυλωνίτης με την ιδιότητα της προστασίας της μεταξύ Συμβόλου και Παγγαίου κοιλάδας – αυλώνα, την οποία διέσχιζε και η γνωστή από τον Ηρόδοτο «βασιλική οδός» του Ξέρξη[20].

Στα Κηπιά ιδρύεται σημαντικό ιερό του Θράκα Ιππέα, όπου και διενεργήθηκαν ανασκαφικές έρευνες το 1968 και αποκαλύφθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία χρονολογούνται στους ρωμαϊκούς χρόνους. Οι συστηματικές όμως έρευνες αρχίζουν το 1983 και συνεχίζονται κατά διαστήματα μέχρι το 1990[21].

Στο ιερό τελούνταν αιματηρές θυσίες, που διαπιστώνονται από τον εντοπισμό βωμών και μεγάλων ποσοτήτων οστών ζώων και τέφρας. Στον ήρωα προσφέρονταν αναθήματα και ανευρέθησαν αποθηκευτικά αγγεία για τις τελετουργικές ανάγκες[22].

Τελούνταν επίσης προς τιμήν του ήρωος λατρευτικά συμπόσια πλουσιοπάροχα, στα οποία μετείχαν ως επισκέπτες – λάτρεις του ήρωα και από άλλα μέρη της χώρας, οι οποίοι προσκόμιζαν προς θυσία βοοειδή, αιγοπρόβατα, χοίρους και ελάφια. Κάτι ανάλογο που γίνεται και σήμερα κατά την τέλεση μεγάλων εορτών – πανηγυριών (προσφορά κυρίως αιγοπροβάτων)[23].

Οι ανασκαφές έφεραν στο φως μεγάλο αριθμό νομισμάτων, προερχομένων και από άλλα μέρη της Ελλάδος (Πέλλα), καθώς και θησαυρών, τα οποία καθιστούσαν εύρωστο το ταμείο του ιερού.

Στο ιερό συλλατρεύονταν με τον Θράκα Ήρωα ο Διόνυσος, ο Ηρακλής ή ο Ασκληπιός[24], ενώ αφείδωλη εμφανίζεται η ανεύρεση αγαλμάτων κατά τις επίσημες ανασκαφικές έρευνες.

Δυστυχώς το ιερό του Θράκα Ήρωα Ιππέα, του επονομαζόμενου Αυλωνίτη, με την πανελλήνια φήμη θα μπορούσε να συνδεθεί με τις καταστροφές των ειδωλολατρικών ιερών[25], που συντελέστηκαν μετά την παγίωση της νέας θρησκείας, του χριστιανισμού, στο τέλος του 4^ου αιώνα μ.Χ., παρά τις προσπάθειες του βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουλιανού, του αποκληθέντος Παραβάτη, προς επαναφορά της παγανιστικής θρησκείας.

Την καταστροφή του ιερού, όπως και πολλών άλλων παγανιστικών ιερών, οι οπαδοί της νέας θρησκείας, καλυπτόμενοι από την επίσημη νομική ανοχή της πολιτείας χρησιμοποίησαν τα ερείπια ως εύκολο οικοδομικό υλικό είτε ρίπτοντας αυτά σε ασβεστοκαμίνους είτε χρησιμοποιώντας τα στην κατασκευή τοίχων είτε σε δεύτερη χρήση[26] για οικιακές ανάγκες (ιγδία, στόμια πηγαδιών, στήριξη αγίων τραπεζών και κιόνων χριστιανικών ναών) είτε τέλος κατέστησαν άνανδρη λεία των ευρωπαίων βασιλέων για διακόσμηση των ανακτόρων των και την ίδρυση μουσείων (Γλυπτά του Παρθενώνα, εκθέματα, μουσείων Λούβρου, Σόφιας κ.ά).

Τον συνδέσανε ακόμη και με τον θεό Απόλλωνα και του προσδώσανε την ιδιότητα του θεραπευτή καθώς και με τον Ασκληπιό από τον οποίο δανείστηκε το φίδι και την ιαματική ιδιότητα[27]. Στην ενδυμασία των γιατρών βλέπουμε την παράσταση φιδιού που περιελίσσεται. Με τον Διόνυσο Σαββάτιο συλλατρεύτηκε ως ομοπάτριος και προστάτης της χλωρίδας και της πανίδας.

Τρεις αιώνες μετά την επικράτηση του χριστιανισμού κόβονται νομίσματα με επιγραφή του Ήρωα Αυλωνίτη, όπως μαρτυρείται από ένα χάλκινο νόμισμα, το οποίο έκοψε η πόλη των Φιλίππων, πρώτο κέντρο της χριστιανικής λατρείας στην Ευρώπη, τον 3^ο μ.Χ. αιώνα.

Στο χωριό Κηπιά της Καβάλας, όπου εντοπίσθηκε και ανασκάφηκε από τις Χάιδω Κουκούλη – Χρυσανθάκη[28] και Δημητρία Μαλαμίδου ιερό του Ήρωα Αυλωνίτη κτίσθηκε παλαιοχριστιανική βασιλική, την οποία ανέσκαψε ο καθηγητής της βυζαντινής αρχαιολογίας Χαρ. Μπακιρτζής[29] χωρίς να καταστεί δυνατή η χρονολόγησή της ούτε και σε ποιου αγίου τη μνήμη ανεγέρθηκε.

Ανέγερση χριστιανικών ευκτηρίων οίκων δίπλα ή επάνω σε παγανιστικά ιερά έχομε και σε άλλα μέρη της χώρας μας, όπως στη Δράμα, Ναός Παμμεγίστων Ταξιαρχών, και στο Παγγαίο, Ιερά Μονή Εικοσιφοινίσσης κ.ά.

Προβληματίζει[30] το γεγονός ότι σε οικισμούς, που βρίσκονται κοντά στο ιερό του Θράκα Ήρωα Αυλωνίτη λατρεύονται Άγιοι Καβαλάρηδες, όπως ο Άγιος Γεώργιος στα Κηπιά, ο Άγιος Μηνάς στο Κοκκινόχωμα, ο Άγιος Γεώργιος στην Ελευθερούπολη και στη Φτέρη ο Άγιος Γεώργιος[31].

Και δεν ανεγείρονται μόνον χριστιανικοί ναοί κοντά ή επάνω στα ιερά του Θράκα Ήρωα Ιππέα, αλλά εντοπίζονται στήλες που τον παριστάνουν κοντά σε χριστιανικούς ναούς ή τοποθετούνται στους τοίχους εκκλησιών, όπως στην παλιά εκκλησία της Κρηνίδας (Βιτάστας)[32] και είναι εντοιχισμένη στον νάρθηκα του ναού της Κοίμησης της Θεοτόκου ή στον περίβολο του Ιερού ναού της Χωριστής[33].

Ο Ήρωας Θράκας Ιππέας ταυτίστηκε και με χριστιανικούς Αγίους, όπως τους Αγίους Θεοδώρους Στρατηλάτης και Τύρωνα, στρατιωτικούς καθώς και τον Άγιο Γεώργιο, που εικονίζεται συνηθέστερα πάνω στο άλογο με δόρυ να σκοτώσει τον δράκο[34].

Θα κλείσω την αναφορά μου στον Θράκα Ήρωα Ιππέα με τα εξής.

Μολονότι ο Θράκας Ήρωας Ιππέας ανήκε στην κατηγορία των μικρών θεοτήτων, τις οποίες κατά εκατοντάδες έπλασε ο άνθρωπος του λαού, πολλές από τις οποίες έγιναν βορά του ανελέητου πανδαμάτορα χρόνου και μολονότι δεν αξιώθηκε να ανέλθει στον Όλυμπο, όπως και ο Διόνυσος, σπάζοντας το κατεστημένο του Δωδεκάθεου, ο ευγνώμων λαός ξεπερνώντας την κακία της αγνωμοσύνης, του προσέδωκε ικανό αριθμό προσωνυμίων και τον τίμησε με αναρίθμητες στήλες εγχάρακτες με τη μορφή του.

Και δεν αρκέσθηκε μόνο στην απόδοση αυτών των τιμών, αλλά προέβη και στην ίδρυση ιερού αφιερωμένου σ’ αυτόν στα Κηπιά της Καβάλας.

Η ταπεινότητά μου ευελπιστεί πως, αν κάποτε ευαρεστηθεί το αρχαιολογικό νυστέρι να διανοίξει τα σπλάχνα της Θρακικής και Ηδωνίδας γης, θα φέρει στο φως και άλλα ιερά του ισάξια και γιατί όχι υπέρτερα αυτού των Κηπίων, για το οποίο ενδείκνυται η σε αδρές γραμμές αναφορά.

Από τη θέση αυτή θεωρώ χρέος να ευχαριστήσω: Τη Χάιδω Κουκούλη – Χρυσανθάκη, τη Δ. Μαλαμίδου, τον Δ. Σαμσάρη, τον P. Pilhofer,  τον Χ. Μπακιρτζή, τον Δ. Πασχαλίδη, τη Στ. Κλαδαρά, τη Χρ, Καραδήμα, αρχαιολόγο με βαθμό Α’, την αδελφή Ευφημία (Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου), Αλεξάνδρα Χαραμή, Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Βοιωτίας, τον συνάδελφο Κοροσιάδη Μ., τη Στέλλα Ποιμενίδου, Προϊσταμένη του Αρχαιολογικού Μουσείου Λήμνου, Ρίζο Ευθύμιο, αρχαιολόγο, μουσείου Σερρών, Ελένη Βερασδώνη, μουσείο Θάσου, Μάλαμα, αρχαιολογικό μουσείο Καβάλας, Γεωργιάδου αρχαιολογικό μουσείο Δράμας, Τράντου (βιβλιοθήκη Σερρών) κ.ά. που με βοήθησαν στη σύνθεση της παρούσης ανακοίνωσης.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Σταύρου Μερτζίδη, Αι χώραι του παρελθόντος και εσφαλμέναι τοποθετήσεις των, Δράμα 1885.
2. Δημητρίου Κ. Σαμσάρη, Ιστορική Γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Θεσσαλονίκη 1976.
3. Του Ιδίου, Το οδικό δίκτυο της Ανατολικής Μακεδονίας από τα αρχαϊκά χρόνια ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση, Μακεδονικά 14 (1974).
4. Peter Pilhofer, Katalog der inschriften von Philippi, Tübingen 1999, Band II.
5. Δ. Μαλαμίδου – Χάιδω Κουκούλη, Το Ιερό του ήρωα Αυλωνείτη στο Παγγαίο, ΑΕΜΘ 2 (1980).
6. Χ. Κουκούλη, Ιερόν Θρακός Ήρωος Αυλωνείτου, ΑΑΑ (1963).
7. Της Ιδίας, Ένα αρχαίο πόλισμα στην Ελευθερούπολη Καβάλας, Η Καβάλα και η περιοχή της, Καβάλα 1986.
8. Ηρόδοτος, VII, 110-115.
9. Perdrizet, Cultes et mythes du Pangée, Annales de l’ Est 1910.
10. Collart, Inscriptiones de Philippes, BCH 57 (1933).
11. Χ. Μπακιρτζή, Ανασκαφή Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής στο Παγγαίο, ΑΕΜΘ 2 (1988).
12. Ο. Picard, ΑΕΜΘ 2 (1988).
13. Γ. Καφταντζή, Ιστορία της πόλεως Σερρών και της περιφερείας της, Αθήναι 1967.
14. Ν. Κυπαρισσιάδου, Σερραϊκά Γράμματα, 1962.
15. Σ. Κυριακίδη, Μακεδονικά, τόμ. Β’, Θεσσαλονίκη 1953.
16. Δ. Πασχαλίδη, Η Χωριστή Δράμας, Χωριστή 2007.
17. Θεόδωρου Απ. Μεσσήνη, Μαρτυρίες γύρω από την παράδοση και τον πολιτισμό της Χωριστής Δράμας, χ.χ.
18. Γεωργίου Α Μέγα, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι 1956.
19. Μάρτιν Π. Nilsson, Ελληνική λαϊκή θρησκεία (μτφ. Ι. Θ. Κακριδή), Αθήνα 1953.
20. Robert Flacelière, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων (μτφ. Γεράσ. Δ. Βανδώρου), Αθήνα 2007.
21. Β. Παπαδόπουλος – Κεραμεύς, ΒΒ, Heuzey, S. 137.
22. Θράκη, Συλλογικό Έργο, Γεν. Γραμματεία Περιφέρειας Ανατολικής Μακεδονίας – Θράκης, χ.χ.
23. Έλσας Γαλανίδου – Μπαλφούσια, Ο Άγιος Γεώργιος στον Ελληνισμό του Πόντου, Θεσσαλονίκη, χ.χ.
24. Στάθη Ε. Αναστασιάδη, Η διδασκαλία των ομηρικών επών με τη βοήθεια των Δημοτικών τραγουδιών, Θεσσαλονίκη 1977.
25. Δ. Πετροπούλου, Λαογραφία, σ. 156.
26. Αχιλλέα Σαμοθράκη, Λεξικόν Ιστορικόν και Γεωγραφικόν της Θράκης.
27. Κωνσταντίνου Κουρτίδη, Ιστορία της Θράκης.
28. Κώστα Θρακιώτη, Λαϊκή Πίστη και Λατρεία στη Θράκη.
29. Γ. Κ. Χατζοπούλου, Θαύματα και Προφητείες του Οσίου Πατρός Γεωργίου Καρσλίδη, Δράμα 1984.
30. Γεωργίου Χουρμουζιάδη, Λόγια από χώμα, 1999.
31. Γ. Κ. Χατζοπούλου, Η Εμβρυακή μορφή του θεάτρου και η λατρεία του θεού Διονύσου στη χώρα των Ηδωνών, Δράμα 2006.
32. Κ. Ρωμαίου, Κοντά στις ρίζες, Αθήνα χ.χ.
33. Δ. Μαλαμίδου – Χ. Κουκούλη, Χρονικά του αρχαιολογικού Δελτίου, τόμ. 39 (1984) σσ. 271-272, Αθήνα 1989.
34. Ελληνική Μυθολογία (Εκδοτική Αθηνών), τόμ. 1, Μέρος Α’, σ. 176 και Μέρος Β’ , σ. 214, Αθήνα 2019.
35. Γ. Κ. Χατζοπούλου, Η Εμβρυακή μορφή του θεάτρου και η λατρεία του Διονύσου στη χώρα των Ηδωνών, Δράμα 2006 (έκδοση ΝΕΠΟΤΑ).
36. Του Ιδίου, Ιστορικά Ανάλεκτα της Εκκλησίας της Δράμας, Δράμα 2017.
37. Αγγέλου Γ. Ζάννη, Συμβολή στην ετυμολογική προσέλευση του τοπωνυμίου «Πράβι», Αυλών – Pevium- Πράβιον, Η Καβάλα και τα Βαλκάνια από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Πρακτικά Α’ Διεθνούς Συνεδρίου Βαλκανικών Ιστορικών Σπουδών, 20-23 Σεπτεμβρίου 2001, Καβάλα 2004.
38. Ζεράρ Βάλτερ, Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, (μτφ. Κ. Παναγιώτου), εκδόσεις «Ωκεανίς» χ.χ.
39. Γ. Κ. Χατζοπούλου, Αρχαία Επιγραφή από την Πλατανιά, εφ. Πρωινός Τύπος Δράμας.
40. Του Ιδίου, Το έθιμο των ιπποδρομιών, εφ, Πρωινός Τύπος Δράμας.
41. Του Ιδίου, Δεύτερη χρήση αρχαιοτήτων, εφ. Πρωινός Τύπος Δράμας και Εργασία – συν.
42. Συλλογικό Έργο, θεοί και ήρωες της εποχής του χαλκού, 1990.
43. Θεοδώρου Δ. Λυμπεράκη, Ο ρόλος του λίθου στις αρχαίες λατρείες του Παγγαίου, Πρακτικά σεμιναρίων τοπικής ιστορίας, Καβάλα 2014.

 

 

 

 

[1] Πλουτάρχου, Ηθικά, VI, 2, 173, Προς Κωλώτην.

[2] Martin P. Nilsson, Ελληνική λαϊκή θρησκεία (μτφ. 1. Θ. Κακριδή), Αθήνα.

[3] Θεοί και ήρωες της εποχής του χαλκού, Συλλογικό Έργο (Chriane Eluère), σ.σ. 132- 136, χ.χ.

[4] Για τον Θράκα Ήρωα Ιππέα δες: Δημητρίου Κ. Σαμσάρη, Ιστορική Γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, σ.σ. 82 και 169, Θεσ/νίκη 1976 Peter Pilhofer, Philippi II, Tübingen 1999, Paul Perdrizet, Voyage dans Macedoine III, BCH 21 (1897), Σταύρου Μερτζίδη, Αι χώραι του παρελθόντος και η εσφαλμέναι τοποθετήσεις των, σ. 40, Αθήναι 1885, Μ.Γ. Δήμιτσα, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένoις, τ.1 Θεσσαλονίκη 1988, Θεοδώρου Απ. Μεσσήνη, Μαρτυρίες γύρω από την παράδοση και τον πολιτισμό της Χωριστής Δράμας, σ. 18, 1993.

[5] Γεωργίου Βιζυηνού, Άπαντα, σ. 548, Αθήναι 1955.

[6] Νεολιθική Ελλάς, Συλλογικό έργο, Sandor Bökönyi, σ.σ. 165-178.

[7] Στέλλα Κλαδαρά, Ήρως – Θράκας Ιππέας, Ο θεός της αρχαίας Θράκης.

[8] Αιμιλίου Μιρώ, Η καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου (μτφ. Κ. Παναγιώτου), σσ. 74-100.

[9] Γεωργίου Β. Καφταντζή, Ιστορία της πόλεως των Σερρών και της περιφερείας της, τόμ. πρώτος, σ. 335, Αθήναι 1967.

[10] Peter Pilhofer, ό.π., σελ. 494.

[11] Συγγενές με το όνομα αυτό είναι και το τοπωνύμιο Βεδύνδια, πόλισμα, κατά μαρτυρία του Διόδωρου (ΧΙΧ, 50,7), που βρισκόταν στην επαρχία της Βισαλτίας την εποχή του Κασσάνδρου (Σβορώνος, ΧΙΧ, 1918). Δες ακόμη Robert Flacelière, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων (μτφ. Γεράσ. Δ. Βανδώρου), σ. 251: «ΟΙ Αθηναίοι για να τιμήσουν τη θρακική θεότητα Βενδίδα τη γιόρταζαν τον 5^ο αιώνα π.Χ. με την ονομασία Βενδίδεια στον Πειραιά. Επρόκειτο για μικρότερη θεά – ήρωα, την οποία μετέφεραν οι μέτοικοι από τη Θράκη».

[12] Δες Γ. Κ. Χατζοπούλου, Συμβολή στη λαογραφία του Κρυονέρου Ανατολικής Θράκης, σ.σ. 101-108, Θεσσαλονίκη 1978. Δες και Γ. Κ. Χατζοπούλου, Λαογραφικά Κριπέρου Ανατολικής Θράκης (θυσία ελάφου), σ. 108, Θεσσαλονίκη.

[13] Μ. Αποστολίδη, Ο Στενίμαχος, σ. 57, Αθήναι 1929.

[14] Robert Flacelière, Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, σ. 159 (μτφ. Γεράσ. Δ. Βανδώρου), Αθήνα, 2007 και Θουκυδίδου, Ιστοριών Β’, 20-21.

[15] Ματθαίος, 26, 39.

[16] Παν. Λεκατσά, Η ψυχή, σ. 85, Αθήνα 1957.

[17] Martin P. Nilsson, Ελληνική Λαϊκή Θρησκεία (μτφ. Ι. Θ. Κακριδή), σ. 69, Αθήνα 1953.

[18] Αριθ. (Παλαιά Διαθήκη) 21. 5-9.

[19] Δημ. Μαλαμίδου – Χάιδω Κουκούλη, Το Ιερό του Ήρωα Αυλωνείτη στο Παγγαίο, σ. 287.

[20] Herodot VII,110-115 και Δ. Σαμσάρη, Το οδικό δίκτυο της Ανατολικής Μακεδονίας από τα αρχαϊκά χρόνια ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση, Μακεδονικά 14 (1974), σσ. 123-138.

[21] Δ. Μαλαμίδου – Χάιδω Κουκούλη, ό.π., σ. 281.

[22] Των Ιδίων, ό.π., σ. 282.

[23] Δ. Μαλαμίδου – Χ. Κουκούλη, ό.π., σ. 284.

[24] Δ. Μαλαμίδου – Χ. Κουκούλη, ό.π., σ. 285.

[25] Χάιδω Κουκούλη – Χρυσανθάκη, Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και Θράκη, 3. 1989, σ.560.

[26] Γ. Κ. Χατζοπούλου, Η δεύτερη χρήση αρχαιοτήτων, εφ. Πρωινός Τύπος και Εργασία – συν Δράμας.

[27] Παν. Λεκατσά, Η ψυχή, σ. 85, Αθήνα 1957.

[28] Δ. Μαλαμίδου – Χ. Κουκούλη, Το ιερό του Ήρωα Αυλωνίτη στο Παγγαίο, σ. 288, Παγγαίο, ΑΕΜΘ, σσ. 433-441, 2 (1988) και σσ. 277-288.

[29] Χ. Μπακιρτζή, Ανασκαφή Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής στο Ιερό του Ήρωα Αυλωνίτη, Παγγαίο, σσ. 277-288.

[30] Θ. Δ. Λυμπεράκη, Ο ρόλος του λίθου στις αρχαίες λατρείες του Παγγαίου, Πρακτικά σεμιναρίων τοπικής ιστορίας, σσ. 195-197, Καβάλα 2014.

[31] Ο ταυτισμός του Θράκα Ιππέα με τον Άγιο Γεώργιο οφείλεται στην ιδιότητα του Αγίου Γεωργίου ως στρατιωτικού, όπως και των Αγίων Θεοδώρων. Η παράσταση του Αγίου Γεωργίου με τον Θράκα Ιππέα είναι σχεδόν πανομοιότυπη, μόνον που ο Άγιος Γεώργιος δε σκοτώνει κάπρο, αλλά δράκοντα, που κατακρατεί το νερό της πηγής (δρακοντοκτονία), θέμα προσφιλές στη δημοτική μας ποίηση.

[32] Π. Κυπαρισσιάδη,  Σερραϊκά Γράμματα, τεύχ. 51-52, σελ. 38, Σέρρες 1962 και Γ. Μπακαλάκη, Θρακικά Χαράγματα, τόμ. Γ΄, Θράκη.

[33] Δ. Πασχαλίδη, Η Χωριστή Δράμας κατά τη δεύτερη βουλγαρική κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας (1916 – 1918), σ. 643, Χωριστή 2007.

[34] Στιλ. Κυριακίδη, Μακεδονικά, τόμ. Β’, σ. 747, Θεσσαλονίκη 1953.