Κι αν παρήλθον οι χρόνοι…!
Η Βρύση της ΤΣΟΜΠΑΝΚΑΣ
Γράφει ο Νικόλαος Λατσίσταλης
Τσομπάνκα. Μια περιοχή έξω από τη Δράμα – τότε – με μια βρύση που ξεδιψούσε τους χιλιάδες περαστικούς και όχι μόνο. Ήταν και οι τσοπαναραίοι και τα ζώα τους είχαν προτεραιότητα στο να τα ξεδιψάσουν.
Όταν προ ημερών επισκέφθηκα την εκδότρια της ιστορικής εφημερίδας «ΠΡΩΙΝΟΣ ΤΥΠΟΣ», στη συζήτηση που είχα έγινε λόγος αν θα είχα την πρόθεση, τη διάθεση, να ασχοληθώ κατά τακτά χρονικά διαστήματα, με θέματα που θα είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον με την ιστορία ή την ταυτότητα της αγαπημένης μας Δράμας.
Η πρόταση αυτή, ήταν για μένα μια πρόκληση, μιας και επί πολλά χρόνια ασχολούμαι με θέματα που αφορούν την ζωή αυτού του τόπου.
Για μένα ήταν μια ευκαιρία να φέρω στο φως της δημοσιότητας στοιχεία και αναφορές που έχω καταγράψει εδώ και πολλά χρόνια μετά από έρευνες. Εξάλλου, – σκέφτηκα – γιατί όχι! Έχω υποχρέωση ο,τι έχω βρει να τα κάνω γνωστά στην κοινωνία της Δράμας. Γιατί όχι; Τα γραπτά μένουν και αυτά αποτελούν την ιστορία μας. Γιατί λοιπόν να μένουν καταχωνιασμένα σε κάποια συρτάρια μου, άγνωστο αν θα αξιοποιηθούν μελλοντικά;
Μάλιστα, αμέσως σκέφτηκα και τον υπέρτιτλο: « Κι αν παρήλθον οι χρόνοι…..».
Έτσι δέχθηκα αμέσως την πρόταση, ευχόμενος να ανταποκριθώ στην πρόκληση – πρόταση, αλλά και ταυτοχρόνως να ικανοποιήσω τις απαιτήσεις του αναγνωστικού κοινού της αγαπημένης μας Δράμας, που διψάνε για το χθες.
Το πρώτο θέμα που ήρθε στο μυαλό μου ήταν μια βρύση. Η βρύση της «ΤΣΟΜΠΑΝΚΑΣ», που βρίσκεται μόλις βγούμε απ΄τη Νέα Κρώμνη και πριν τα μάρμαρα «Λαζαρίδη», στη δεξιά πλευρά του κεντρικού δρόμου.
Όλοι γνωρίζουμε την περιοχή του Ποντιακού συνοικισμού Νέας Κρώμνης και την βρύση της Τσομπάνκα. Όμως λίγοι και κυρίως οι νεότεροι μπορούν να φαντασθούν τον τόπο αυτό πριν έναν αιώνα, όταν στην πόλη και το νομό έφταναν οι ταλαιπωρημένοι πρόγονοί μας ως πρόσφυγες κατά χιλιάδες απ’ όλη τη Μικρά Ασία όπως και από τη Βόρεια και Ανατολική Θράκη, σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται εποχή του οριστικού ξεριζωμού ενός τρισχιλιόχρονου πολιτισμού της Ελληνικής Ανατολής. Τότε η πόλη μας – δεκαετία του 1920- και ο νομός μας δέχθηκαν τον μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων σε σχέση με τον πληθυσμό, ο οποίος όμως έπρεπε να ανακουφισθεί και να ξαναβρεί το μέλλον του. Πέρασε το πρώτο διάστημα με το νου να καθαρίζει και το συναίσθημα να αφήνει χώρο στην ανάγκη. Έπρεπε να βγουν από τις πρόχειρες παράγκες και τα τζαμιά όπου συνωστίζονταν όλος αυτός ο πληθυσμός, ακόμη και από το παλιό Σαράι του Δράμαλη όπου κάθε οικογένεια είχε από ένα δωμάτιο για σπίτι. Το κράτος άρχισε να οργανώνει μέσω των υπηρεσιών του, νέους συνοικισμούς για την εγκατάστασή τους, στους οποίους τις περισσότερες φορές οι κάτοικοι θα προέρχονται από ομοειδής περιοχές.
Ευκαιρία λοιπόν για έναν μικρό νοερό περίπατο στα δυτικά της πόλης, με κατεύθυνση έναν τέτοιο συνοικισμό καταλήγοντας στη περίφημη βρύση της Τσομπάνκα. Ξεκινώντας από τα ιστορικά Εκπαιδευτήρια όπου διαβαίνοντας θα αντιληφτούμε πως υπήρχαν μόνον αγροί, μαθητεύοντας και σε άλλα ενδιαφέροντα σημεία της πόλης μας.
Μόλις το 1926 αρχίζουν να χτίζονται στην αρχή της σημερινής οδού Δημητρίου Γούναρη (οδός Προσοτσάνης τότε) τα πρώτα νεοκλασικά σπίτια μέχρι το σημερινό ναό Αγίου Παντελεήμονος. Πριν χτισθεί ο πρώτος μικρός ναός προς το 1930 που αργότερα επεκτείνεται, από το 1923 είχε ανεγερθεί δίπλα το νοσοκομείο του Βρετανικού Ερυθρού Σταυρού, το μετέπειτα Νομαρχιακό νοσοκομείο και μετέπειτα γυμνάσιο θηλαίων και σήμερα 2ο Λύκειο. Γι’ αυτό ο ναός θα χτισθεί κατόπιν, μετά από απαίτηση των ιατρών και των νοσηλευομένων του νέου νοσοκομείου. Τότε θα κάνουν και την εμφάνισή τους απέναντι, τα πρώτα μεγάλα για την εποχή εξοχικά κέντρα, το Πανελλήνιο και η θερινή Όαση. Το πρώτο μάλιστα λειτουργούσε όλο το χρόνο διαθέτοντας και ραδιόφωνο διαφημίζοντας συνδέσεις με πόλης εξωτερικού, ώστε οι πελάτες να γνωρίζουν το μουσικό πρόγραμμα που θα απολάμβαναν. Κάπως έτσι άρχισε να επεκτείνεται και η βόλτα των Δραμινών κυρίως τους θερινούς μήνες αρχικά ως Κυριακάτικη αναψυχή που έφθανε ως το σημερινό μνημείο – άλσος του Άγνωστου Στρατιώτη που κατασκευάζεται το 1926 από τον τότε Μέραρχο Δράμας Μιλτιάδη Κοιμήση. Είναι η χρονιά που πρώτο- λειτουργεί δίπλα το νέο γήπεδο της πόλης το στάδιο της Δόξας, στο χώρο του οποίου κατά τον Α! παγκόσμιο λειτούργησε πρόχειρο αεροδρόμιο από τους Γερμανούς. (Μπορούμε να καταλάβουμε πως η περιοχή από αγροτική και καλλιεργήσιμη άρχισε να αλλάζει, αφού από το 1924 με πρωτοστάτη τον μακαριστό Πόντιο Επίσκοπό της Δράμας Λαυρέντιο αποφασίζεται λίγο πιο πάνω η εγκατάσταση ενός μεγάλου μέρους προσφύγων Ποντιακής καταγωγής, ο οποίος μέχρι σήμερα αναπτύσσεται. Στο τέλος του συνοικισμού από τα δυτικά υπήρχε και μία χτιστή βρύση μόνη της μέσα στον κάμπο που το νερό της έτρεχε ασταμάτητα. Εκεί, ξαπόσταιναν και ξεδιψούσαν οι διερχόμενοι διαβάτες, αφού αυτός ήταν ο κεντρικός δρόμος που συνέδεε την πόλη με τα δυτικά χωριά μέχρι το λεκανοπέδιο, ενώ σ’ αυτήν ξεδιψούσαν και παλαιότερα όλοι οι αγρότες της εποχής από τον κάματο της δουλειάς στα τσιφλίκια των Οθωμανών πασάδων. Αξίζει να αναφέρουμε ότι τότε πέριξ της Δράμας ήταν συνενωμένα με το Δήμο μας άλλοι 14 οικισμοί και χωριά και περί τα 24 διαφορετικά τσιφλίκια. Σ’ αυτή τη βρύση πότιζαν και οι τσοπαναραίοι τα κοπάδια τους. Λέγεται μάλιστα πως αυτοί την ανέγειραν και τις έδωσαν το όνομα Τσομπάνκα.
Τα χρόνια πέρασαν, όμως η βρύση έγινε σημείο αναφοράς για τους Νεοκρωμνήτες, αφού πολλοί από αυτούς έως και την δεκαετία του 1950 και του ’60 μόνον από αυτήν υδρεύονταν. Κουβαλούσαν το πόσιμο νερό τους με τα λαγήνια όπως και το νερό που χρειαζόντουσαν για τη λάτρα τους, ενώ και οι Δραμινοί άρχισαν να επεκτείνουν τη βόλτα τους με την ανέγερση της Λαυρεντιανής Μονής από το Μητροπολίτη Λαυρέντιο και στη συνέχεια από τον καλόγερο Πολύκαρπο γνωστό σε μας ως «Μοναστηράκι».
Σήμερα αυτή η βρύση εξακολουθεί να υπάρχει εκεί παραμελημένη, εγκαταλειμμένη. Κάποιοι όμως θα ήθελαν να ξέρουν κάτι από την ιστορία της, αφού έχει συνδεθεί με το συνοικισμό για σχεδόν έναν αιώνα. Πρόκειται για ένα μνημείο αυτής της Ποντιακής περιοχής και της πόλης μας και επιβάλλεται να υπάρξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκατάστασης, τόσο της βρύσης, όσο και του περιβάλλοντος χώρου, διατηρώντας και στους νεότερους, απτές τις μνήμες των προγόνων τους, το πως δηλαδή αυτοί ξεδιψούσαν για δεκαετίες.
Γι’ αυτό με πολύ μεγάλη χαρά παρουσιάζουμε ότι γνωρίζουμε για την ιστορία της, ευελπιστώντας πως ο δραστήριος εξωραϊστικός σύλλογος και οι δύο Ποντιακοί σύλλογοι της περιοχής θα δράσουν άμεσα, γνωρίζοντας καλά την ευαισθησία που τους διακατέχει για τον τόπο τους, την ιστορία τους και τον πολιτισμό που μεταφέρουν. Φυσικά και με την συμπαράσταση του Δήμου μας.
Έτσι, λοιπόν εμείς ως ασχολούμενοι με την τοπική μας λαογραφική ιστορία έτυχε μια μέρα του 2013 να συναντηθούμε με επισκέπτες από τη Σμύρνη, οι πρόγονοι των οποίων πριν την ανταλλαγή κατοικούσαν στη Δράμα. Εξέφρασαν την επιθυμία, αν μπορούμε, να βρούμε τις οικίες των προγόνων τους που είχαν σχέση με την οικογένειά τους.
Ήταν η παρέα του ιατρού κ. Μπαχά Τανελί, οι οποίοι αφού επισκέφτηκαν το σπίτι το οποίο βρήκαμε στην περιοχή Αγίας Σοφίας, μας ζήτησαν να βρούμε αν υπήρχε ακόμη και μια παλιά βρύση που επίσης είχε σχέση με την οικογένεια. Η φωτογραφία που μας έδειξαν παρέπεμπε αρχικά στην βρύση αυτή, η οποία είχε διαφορά όγκου αλλά όχι τεχνοτροπίας, γι’ αυτό τους πήγαμε, την είδαν, ήπιαν το νερό της και πλύθηκαν, ενώ μας ευχαρίστησαν και μας χαιρέτησαν για να επανέλθουν λίγα χρόνια αργότερα. Τους δώσαμε φωτογραφίες της βρύσης και της Οθωμανικής πλάκας που υπάρχει εκεί εντοιχισμένη, ώστε να την μεταφράσουν και να μας στείλουν το αποτέλεσμα. Πράγματι σε ένα από τα δικά μας ταξίδια στη Σμύρνη για τις ανάγκες του Παμμικρασιατικού συλλόγου το 2018, μάς περίμενε και μάς φιλοξένησε σύσσωμη η οικογένεια, παραδίδοντάς μας το αποτέλεσμα της μετάφρασης της επιγραφής από την Αραβική στην Τουρκική την Ελληνική και την Αγγλική γλώσσα. Ήταν πολύ ενθουσιασμένοι αφού περιγράφει ως κτήτορα της βρύσης τον προπάππο της οικογένειας, ενώ ως ημερομηνία κατασκευής αναγράφεται το έτος 1872 δηλαδή 148 χρόνια πριν και η ονομασία της είναι «το ατέλειωτο νερό», ενώ μου ανέφερε πως η πλάκα είναι εντοιχισμένη ανάποδα, πιθανόν από παλαιότερη ανακατασκευή της βρύσης από κατοίκους της περιοχής. Στη συνέχεια ας παρακολουθήσουμε ένα μικρό φωτογραφικό οδοιπορικό της σύντομης ιστορίας μας πριν διαβάσουμε όλα όσα πιθανόν να ενδιαφέρουν πολλούς, ευελπιστώντας πως οι σύλλογοι και οι κάτοικοι του συνοικισμού θα κάνουν τις απαραίτητες προσπάθειες, προκειμένου τα πράγματα να βρουν τη σωστή τους θέση, μια μόνιμη και καλύτερη πρόσβαση παράλληλα με τον εξωραϊσμό της ταλαίπωρης βρύσης της Τσομπάνκα μέσα σε ένα ωραίο περιβάλλον.
Η βρύση αρχική βρύση της περιοχής Τσομπάνκα γνωστή ως βρύση του τσομπάνη= Τσομπάν Τσεσμεσή όπως την εξηγούν σήμερα οι κάτοικοι της περιοχής, που εξακολουθεί να στέλνει το νερό της ακόμη και σήμερα για λίγους που ξέρουν και περνάν από εκεί. Στη φωτογραφία μπρος ο Τούρκος Μεχμέτ Ακτουλγκά η (Χατζή Μεχμέτ Αγά)έμπορος μπαχαρικών με την κόρη του Ζελινέ, δεξιά πάνω από τη βρύση τα ανίψια του και πιθανόν ο αδελφός του, ενώ αριστερά είναι Έλληνας φίλος του Μεχμέτ με το γιό του το 1885.
Τα χρόνια πέρασαν και η βρύση βρίσκεται ακόμη στη θέση της, απ’ ότι φαίνεται χάρη στην παρέμβαση κάποιων αφανών του συνοικισμού που φρόντισαν να την συντηρήσουν μέσα σε ανύποπτους καιρούς. Μπρός από τη βρύση της Ταομπάνκα ο κ. Μπαχά Τανελί από τη Σμύρνη στην επίσκεψή του το 2013. απόγονος του Οθωμανού Μεχμέτ Ακτουλγκά σε μια από τις δύο επισκέψεις του στη Δράμα ο οποίος την έψαχνε και την βρήκε. Ο κ. Τανελί είναι και εγγονός του Αχμέτ Χαφούζ του τελευταίου Ιμάμι στο Ισάρ η Μπέη τζαμί (Αγία Σοφία Δράμας) ο οποίος έμενε στην σημερινή οικία Θ. Παυλίδη δίπλα στην Αγία Σοφία, την οποία είχαν μετατρέψει σε τζαμί οι Οθωμανοί αμέσως με από την κατάκτηση της Δράμας το 1384.
Η δεύτερη επίσκεψη του κ. Μπαχά Τανελί αυτή τη φορά μαζί
με τους συγγενείς του μπρός στη βρύση της Τσομπάνκα.
Η Οθωμανική πλάκα με την Αραβική γραφή εντειχισμένη ανάποδα στη βρύση την οποία δώσαμε και μετάφρασε στη Σμύρνη ο ιατρός Μπαχά Τανελί, η ανάποδη τοποθέτηση της πλάκας έγινε σε πιθανή μεταγενέστερη ανασκευή από άγνωστους κατοίκους της περιοχής.
Η επιστολή που μας παρέδωσε κατόπιν ο κ. Μπαχά Τανελί από τη Σμύρνη
μαζί με την μετάφραση της Οθωμανικής επιγραφής για τη βρύση της Τσομπάνκα.
Η μετάφραση της Αραβικής επιγραφής που υπάρχει έως σήμερα στη βρύση της Τσομπάνκα, η επίσημη ονομασία της οποίας όπως αναφέρει ο τεχνίτης Μεχμέτ Χαμντί που την σκάλισε είναι «το ατέλειωτο νερό» και έτος ανέγερσης το 1872 (έτος εγίρας 1288), με το νερό της να τρέχει εδώ και 148 χρόνια και κτήτορα τον Χατζή Αχμέτ Αγά, τώρα όμως παραμένει πλέον απομονωμένη κάτω από τη γέφυρα της ρεματιάς δεξιά της δυτικής άκρης του Ποντιακού συνοικισμού της Νέας Κρώμνης στο δρόμο προς το κάτω Νευροκόπι.
Η κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα η βρύση της Τσομπάνκα μετά από 148 χρόνια (1872 – 2019), το μόνο που έμεινε αναλλοίωτο από την αρχική περίοδο είναι η Οθωμανική επιγραφή, η οποία όπως με ενημέρωσε ο κ. Τανελί στη Σμύρνη το Σάββατο της 5ης Μαΐου 2018 είναι τοποθετημένη ανάποδα.
