Κι αν παρήλθον οι χρόνοι…!
Μια βόλτα μια ματιά,
απ’ την Μ. Αλεξάνδρου
ως το Αράπ τζαμί!
Γράφει ο Νικόλαος Λατσίσταλης
Σήμερα επιλέξαμε ένα μικρό νοερό περίπατο στο κέντρο της πόλη ανηφορίζοντας την παλιά εμπορική οδό της Μεγάλου Αλεξάνδρου – οδό Διοικητηρίου, με κατεύθυνση την πλατεία Δικαστηρίων την παλαιότερα πλατεία Διοικητηρίου. Στην περιοχή διαχρονικά υπήρξαν τρία διαφορετικά διοικητήρια, τα οποία ίσως να περιγράψουμε κάποια επόμενη φορά, ενώ φθάνοντας εκεί θα πούμε και λίγα λόγια για το επίμαχο τζαμί της περιοχής, το Αράπ τζαμί, αφού περιγράψουμε στη σύντομη διαδρομή μας και λίγα, αλλά αρκετά ενδιαφέροντα ξεχασμένα και για την ακρίβεια, χαμένα στοιχεία από το παρελθόν, τα οποία αφορούν αρκετές από τις τότε δομές της πόλης.
Ξεκινάμε λοιπόν από τη Μ. Αλεξάνδρου για να εντοπίσουμε αριστερά μας την τουλούμπα όπου στην απέναντι γωνία, Αγίας Σοφίας και Σαχίνη, υπήρχε η Οθωμανική τράπεζα της Δράμας (σήμερα οικοδομή ιδιοκτησίας Μ. Σπυρίδου) και ως το διπλανό κατάστημα επί της Σαχίνη. Απέναντι ακριβώς σήμερα τμήμα δρόμου μπρός από το κατάστημα Πάτσης κόρνερ, υπήρχε υπόλοιπο μέρος από το σημερινό κτήριο του ΤΑΚ (Ταμείο Ασφάλισης Καπνεργατών), που προπολεμικά ήταν το πρόχειρο ιατρείο του ταμείου, ενώ μεταπολεμικά εκεί πάνω 1948 – ’49 στεγάστηκε και το πρώτο ιατρείο του ΙΚΑ, ακριβώς πάνω από το προπολεμικό εμπορικό του Μήτρου Στυλίδη αλλά τώρα ραφείο και εμπορικό ενδυμάτων του Καμαριανού με τις περίφημες καμπαρτίνες.
Από την προεκλογική ομιλία του Γεωργίου Παπανδρέου στο μπαλκόνι του παλιού Δημαρχείου την 27/1/1964. Διακρίνουμε στο βάθος το κτήμα των Οθωμανών Τακτζί Αχμέτ – Αχμέτ Εφένδη – Μολλά Ιμπραχήμ, όπου από το 1910 στεγάζεται το εμπορικό του Μήτρου Στυλίδη και αργότερα επάνω το ΤΑΚ, όπου το 1948-’49 στεγάζονται τα πρώτα ανεπίσημα ιατρεία του ΙΚΑ, πάνω από το τότε ραφείο και ενδυματοπολείο του Καμαριανού και το βιβλιοχαρτοπωλείο Θεοφάνη Πάτση και Αγαθωνίδη. Σήμερα είναι τμήμα της οδού Αγίας Σοφίας. Απέναντι ακριβώς στεγάζετο η Οθωμανική τράπεζα.
Λίγο πιο πάνω συνεχίζοντας την άνοδο επί της ιδίας οδού συναντάμε το 3ο κτήριο που στέγασε την Τράπεζα Ελλάδος (σήμερα Συνεταιριστική τράπεζα Δράμας) που έως τη δεκαετία του 1920 εκεί υπήρχε το ένα απ’ τα δυο μεγάλα χαμάμ της πόλης, ενώ το δεύτερο κατάστημα που στέγασε την ίδια τράπεζα υπήρχε ακριβώς απέναντι, εκεί που σήμερα στεγάζεται η Εθνική Ασφαλιστική, πριν από την οποία υπήρχε το βιβλιοχαρτοπωλείο Ήλιος, δίπλα στην τότε στοά Δανιηλίδη με το δερματεμπορικό του ιδίου ο οποίος υπήρξε και Δήμαρχος Δράμας το 1925. Συνέχιζε το Μολλά τζαμί, κάτωθι του οποίου η στοά του στέγαζε κυρίως τσαγκαράδικα, σημερινή Εθνική τράπεζα, η οποία επίσης και αυτή πριν στεγαζόταν απέναντι, στον όροφο του παλιού κτηρίου στη σημερινή γωνία Μ. Αλεξάνδρου με Γρανικού, πάνω από τα σημερινά λευκά είδη Πρεπούδη, απέναντι από το τότε φαρμακείο του προέδρου της Αρμενικής κοινότητας Δράμας, του Χαίκ Καμπουριάν, πριν η τράπεζα μετακομίσει εκεί από την γωνία των οδών Βενιζέλου και Χη- Ανέστη όπου στεγαζόταν από το 1919. Στη συνέχεια, μετά την Εθνική τράπεζα αφού περνάμε το μέγαρο με τη στοά του τη στοά Πεσάχ, ακολουθεί το μέγαρο Φάις στο ισόγειο του οποίου μεταπολεμικά στεγάζεται το ταχυδρομείο και επάνω ο τότε ΟΤΕ, ενώ δίπλα ακολουθεί η στοά Παρασκευοπούλου – Γκατζούλη που ανεγείρεται το 1927 και θα πρωτο – στεγάσει το πρώτο υποκατάστημα της Τραπέζης Ελλάδος στη Δράμα και τα γραφεία της 7ης Μεραρχίας επί Μεράρχου Βρονταμίτη.
Δίπλα ακριβώς βρίσκεται το Αράπ τζαμι που είναι ο σημερινός μας προορισμός, βορειοδυτικά του οποίου στην απέναντι γωνία υπάρχει ακόμη η οικία ενός απ’ τους τελευταίους Εβραίους της πόλης, του ανταλάκτη – σαράφη αλλά και δερματέμπορα Ερνέστου Μιχαέλ, αριστερά της οποίας επί της οδού Ηφαιστίωνος θα λειτουργήσει το πρώτο αυτόνομο γυμνάσιο Δράμας ως το 1935 γνωστό και ως γυμνάσιο Μαλιδρέτου, ενώ δεξιά της οικίας του Μιχαέλ επί της οδού Τρικούπη 2 ή 4 υπήρχε και η οικία του προπολεμικού Δημάρχου, ευπατρίδη – ήρωα και Μάρτυρα της Δράμας του Ηπειρώτη Θεόφιλου Αθανασιάδη.
Λίγο πιο πάνω στην ίδια οδό Τρικούπη 10 γωνία με την οδό Ιπποκράτους υπάρχει ακόμη το τριώροφο οίκημα που στέγασε την 7η Μεραρχία επί του Μεράρχου Μιλτιάδη Κοιμήση, πίσω από την οποία στην οδό Αλκιβιάδου μεταξύ του 3 – 5 υπήρχε παράρτημα του γυμνασίου γνωστό ως Καπιτώλιο. Βρισκόμαστε λοιπόν στη πλατεία δικαστηρίων όπου το σημερινό δικαστικό μέγαρο, στο οποίο λειτουργούν τα Ελληνικά Δικαστήρια από το 1914 αμέσως μετά την απελευθέρωση, σε ένα κτήριο που ανεγείρεται εκεί από τους Οθωμανούς το 1878 ως το Οθωμανικό Διοικητήριο της πόλης, το οποίο κατεδαφίζεται το 1973 για να ανεγερθεί το νέο δικαστικό μέγαρο.
Νότια του μεγάρου αυτού βρίσκεται έως σήμερα ένα από τα δύο Οθωμανικά τεμένη της πόλης, το Αράπ τζαμί που θεωρείται από τα παλαιότερα μεταξύ των 29 που υπήρχαν στη Δράμα. Ο εκ’ των γνωστών περιηγητών Εβλιγιά Τσελεμπή σε μία στάση της περιοδείας του εδώ το 1667, το αναφέρει ως τέμενος Άκ Αχμέτ Αγά (το λευκό τζαμί του Αχμέτ αγά), όπου σύμφωνα με τον ίδιο χτίστηκε το 17ο αιώνα και βέβαια προ του 1667 που πέρασε ο ίδιος εδώ, σε αντίθεση με το σημερινό του όνομα (Αράπ τζαμί = Μαύρο τζαμί), για το οποίο άλλοι γράφουν πως ανεγέρθη στα μέσα του 19ου αιώνα (χρίζει περεταίρω έρευνας). Εδώ όμως, ίσως υπεισέρχεται μια ακόμη παράμετρος που τη βρίσκουμε σε συμβόλαια κάποιον εκ’ των μικρών καταστημάτων που το περιβάλουν, τα οποία αναφέρουν το χώρο και το οίκημα αυτό ως Αιγυπτιακό λουτρό, πράγμα απίθανο, αφού το υπάρχον τμήμα του μιναρέ και όλη η εσωτερική και εξωτερική του τεχνοτροπία, μαρτυρούν αποκλειστικά τη λειτουργία του ως τζαμί.
Αν και συνηθιζόταν, εδώ βλέπουμε στα Οθωμανικά χρόνια να μην περιστοιχίζεται από καταστήματα τα οποία ανεγείρονται αργότερα από τον πρώτο Έλληνα ιδιοκτήτη.
Στη φωτογραφία του 1917 βλέπουμε το Αράπ τζαμί – Ακ Μεχμέτ Αγά τζαμί από την κεντρική είσοδο σήμερα επί της Μεγ. Αλεξάνδρου, φωτογραφημένο απέναντι από την οδό Τρικούπη. Η Φωτογραφία είναι από το λεύκωμα του Γάλλου αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Εμπράρ Ερνέστ, από περιοδεία του στην Ελλάδα και την Ινδοκίνα, η οποία αργότερα περιήλθε στο Δραμινό συλλέκτη, Αθανάσιο Κάζη.
Ο φράχτης που διακρίνεται αριστερά βρίσκεται στο σημερινό αριστερό παρκινγκ των δικαστηρίων μέχρι το 1929 που κατεδαφίζεται για την ανέγερση του τότε νέου διοικητηρίου, ενώ η κρήνη (βρύση) που διακρίνεται πίσω από τον αριστερό φράχτη δεν υπάρχει σήμερα και βρισκόταν περίπου στο σημερινό ψητοπωλείο Τάσος, με τη βάση του μιναρέ να βρίσκεται στη θέση της μα το υπόλειμμα της να ξεπερνά τα 5 μέτρα ύψος. Η γωνία που έχει το κυρίως κτήριο καταλήγει νοτιοανατολικά όπου εσωτερικά είναι και το Μιχράμπ και είναι ακριβής με τη φωτογραφία, όπως και οι κολώνες μπρος, όπου σχηματίζονται οι τρεις καμάρες, οι οποίες είναι οι ίδιες με τις δυο κεντρικές κολώνες όπως και σήμερα να ξεκινούν τετραγωνισμένες και να συνεχίζουν στρόγγυλες, ενώ οι ακριανές ήταν και παραμένουν τετραγωνισμένες. Αλλά και η κεντρική είσοδος, καθώς και τα παράθυρα δεξιά και αριστερά πάνω και κάτω τα κάγκελά τους παραμένουν ίδια. Οι τρείς κορυφές πάνω από τους εξωτερικούς κίονες και οι τρείς πιο πίσω, πάνω από το εσωτερικό πατάρι – γυναικωνίτη μαζί το παράθυρο που διακρίνεται υπάρχουν. Στην περίμετρο που είναι ο φράχτης μαζί με το πεζοδρόμιο σήμερα είναι τα μαγαζάκια που χτίσθηκαν στη συνέχεια από τον Θεόδ. Σισμανίδη.
Η περιοχή αυτή κατά την Οθωμανική περίοδο ονομαζόταν Ντερβίς Μπαλί μαχαλεσί και υπήρχαν περισσότερα τεμένη, το Έλκοογλου Μεχμέτ Αγά το Σαρί Αλιζαντέ Μεχμέτ Τσελεμπή και το Σερβιλί τζαμί. Τελικά η ονομασία του τεμένους ως Αράπ τζαμί που επεκράτησε ίσως να προήλθε από μία παραπλήσια ονομασία γνωστή σε λίγους ως Αράπ μεζάρ = μαύρο μνήμα. Μία ονομασία που ίσως να ίσχυε, αλλά δεν επικράτησε κατά την δική μας άποψη, αφού ερευνώντας καταλήξαμε στη πιθανότητα πως αν αυτή υπήρξε πρέπει να ήταν μια προσωπική επιθυμία του τελευταίου επίσημα διορισμένου Μουτεσαρίφη της Δράμας του Ταχσίν Ουζέρ βέη, λόγω ενός τραγικού προσωπικού του γεγονότος, το οποίο μας περιγράφει ο ίδιος από τη Μάλτα το 1921 όπου κατέληξε. Στα απομνημονεύματά του λοιπόν από εκεί, μάς αναφέρει πως στον περίβολό του τεμένους το 1911 ετάφη ο δωδεκάχρονος γιός του Σουτζαεττίν ο οποίος είχε αρρωστήσει τότε από κοκίτη.
Πέμπτη 13/7/2006 από τη βόρεια πλευρά της Μεγ. Αλεξάνδρου το Αράπ τζαμί με τα μαγαζάκια μπρός από το τζαμί, αριστερά το Επιμελητήριο επί της οδού Λάμπρου Λαμπριανίδη, η οποία ως τη δεκαετία του ’50 ήταν αδιέξοδη και δεξιά η συνέχεια της Μεγ. Αλεξάνδρου προς το κέντρο.
Σε παλαιότερές συνομιλίες μας με ηλικιωμένους της περιοχής οι οποίοι πρόλαβαν την λειτουργία του ως τζαμί, μας λέγεται πως σ’ αυτό οι τότε θρησκευόμενοι Μουσουλμάνοι πήγαιναν τα παιδιά τους για σουνέτι = περιτομή, ενώ επίσης λέγεται πως το επισκεπτόταν τακτικά και ο Δράμαλης στην περίοδο που αυτός διοικούσε τη Δράμα, την οποία εντοπίζουμε από το Δεκέμβριο του 1816 ως το Φεβρουάριο του 1820.
Το Αράπ τζαμί με τα μαγαζάκια στη γωνία Μεγ. Αλεξάνδρου – Ηφαιστίωνος και Τρικούπη, από την δυτική πλευρά δίπλα στο μέγαρο και τη στοά Παρασκευοπούλου κατόπιν παιδιάτρου Αθ. Γκατζούλη.
Στη συνέχεια μετά από την ανταλλαγή το κτίσμα (τέμενος) με τον περιβάλλοντα χώρο περιέρχεται στην ιδιοκτησία του Θ. Σισμανίδη ιατρού, ενώ τη δεκαετία του ’30 θα περιέλθει στην ιδιοκτησία του παλιού Κρητικού ενωμοτάρχη Βασίλη Παπαδάκη, ο οποίος το μετατρέπει και το λειτουργεί ως ταβέρνα με την ονομασία «Αθηναϊκή ταβέρνα», στο μουσικό πρόγραμμα της οποίας συχνά διαφήμιζε Οθωμανικές κομπανίες που έφερνε ο ίδιος από την Κωνσταντινούπολη.
Το τζαμί από τη νότια πλευρά επί της Λ. Λαμπριανίδη.
Ακολούθως, περιήλθε στην ιδιοκτησία του εργολάβου Δημ. Καλογήρου και των απογόνων του μαζί με ένα από τα μικρά μαγαζάκια που χρησίμευε ως γραφείο της εταιρίας του, το οποίο στην πίσω πλευρά έχει πρόσβαση στην κεντρική είσοδο του τεμένους. Ώσπου το 2001 θα το αγοράσει ο Δήμος της Δράμας επί Δημαρχίας Τζίμα Μαργαρίτη με 70 εκατομμύρια δραχμές με σκοπό να το ανασκευάσει για να στεγάσει την πινακοθήκη των Βαλκάνιων Ζωγράφων, γι’ αυτό το 2013 ο Δήμαρχος Κυριάκος Χαρακίδης ανακοινώνει πως το ενέταξε στα Ευρωπαϊκά προγράμματα προκειμένου να ξεκινήσει η αποκατάστασή του αλλά χωρίς αποτέλεσμα.
Στο σημείο που βλέπουμε το τέμενος από την οδό Τρικούπη 2 ακριβώς αριστερά ήταν η οικία του Δημάρχου και ευπατρίδη της απολύτου προσφοράς του Θεόφιλου Αθανασιάδη που συνέλαβαν, βασάνισαν και εκτέλεσαν το Σεπτέμβριο του 1941 οι Βούλγαροι.
Πρόσφατα διαβάσαμε δημοσιεύματα τα οποία αναφέρουν πως εντός του 2020 επίκεινται εργασίες πλήρους αποκατάστασής από τη δημοτική αρχή του Χριστόδουλου Μαμσάκου, ενώ και προ καιρού γράφτηκε πως η εταιρία Raycap που εδρεύει και στη Δράμα αγόρασε στη βορειοδυτική πλευρά ένα από τα μικρά μαγαζάκια με πρόσβαση στη κεντρική είσοδο και το παραχώρησε στο Δήμο, το οποίο μαζί με αυτό του παλιού ιδιοκτήτη εφόσον τα έργα προχωρήσουν, θα προσδώσουν σε δημόσια θέα την κυρία είσοδο του τεμένους.
Το εσωτερικό του βορειοδυτικά αριστερά η μικρή είσοδος οδηγούσε στο μιναρέ
και στο πατάρι (γυναικωνίτη), ενώ στους τείχους είναι σχηματισμένα μικρά πυργιά και μπορντούρες.
Όσο για τα καταστήματα που το περιβάλουν, αυτά χτίζονται το 1926 περιμετρικά του τεμένους από τον πρώτο ιδιοκτήτη τον Θοδ. Σισμανίδη, τα περισσότερα από τα οποία απ’ αρχής λειτουργούν ως δικηγορικά γραφεία μέχρι και στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, όπως τα γραφεία των δικηγόρων Χρυσόστομου Καραϊσκου, Τηλέμαχου Πελαγίδη, Αθανασίου Τριανταφυλλίδη, Παναγιώτη Κατριβάνου κ.α. άλλα εκτός αυτών εκεί στεγάζεται το βιβλιοχαρτοπωλείο των Ευσταθίου Ράλλη και Μαργαρίτη Μαργαριτόπουλου, το σωματείο Φορτοεκφορτωτών Δράμας «Η Πρόοδος», ενώ στους μετέπειτα αλλά παλιούς επαγγελματίες που στεγάζονται εκεί περιλαμβάνονται ο Σπύρος Χατζημιχαήλ με το καπνοπωλείο του, ο Χρίστος Καραγιαννίδης με το δικό του παραδοσιακό ραφείο, εξειδικευμένος στο ράψιμο στρατιωτικών και αστυνομικών στολών. Δίπλα υπήρχε, ο για πολλά χρόνια μικρό καφενές της γειτονιάς του Στρογγυλόπουλου Μήτσου, παππού της γνωστής αοιδού, Τάνιας Τσανακλίδου, με το 1 x 3 κατάστημά του, και τελευταίο ανατολικά το βιβλιοπωλείο του Λάζαρου Καλφοδήμου το τέρμα αριστερό κατάστημα της σημερινής οδού Λάμπρου Λαμπριανίδη, όπου αργότερα στεγάστηκαν τα δικηγορικά γραφεία των Ηλία Ηλιάδη και Γιωτάκου, ώσπου το1980 λειτουργεί ως χαρτοπωλείο από τον Αναστάσιο Χαλβατζή, το οποίο απ’ το 1982 ως το 1997 το μετατρέπει σε ψητοπωλείο, στο οποίο θα συνεχίσει ο Τριαντάφυλλος για να επανέλθει ο Τάσος από το 2012.
Το νότιο τμήμα της αυλής όπου υπάρχει ακόμη η βάση του μιναρέ.
Εδώ να αναφέρουμε πως τα στοιχεία γι’ αυτό το μικρό περίπατο όπως και τον προηγούμενό (η βρύση της Τσομπάνκα) είναι δάνειο απ’ το υπό έκδοση λεύκωμά μας για τη Δράμα και από επόμενο οι Οθωμανοί της Δράμας. Αγαπητέ αναγνώστη μιας και βρισκόμαστε στο θέμα, στο επόμενό μας σημείωμα θα πούμε λίγα λόγια και για το δεύτερο τέμενος που έχει απομείνει και πρόσφατα έχει ανακαινιστεί, το κατ’ εμάς Σέρντιβαν τζαμί και για τη γειτονιά του.
