ΤΙΜΩΝΤΑΣ ΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΗΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Ο αγώνας των Ελλήνων του Πόντου

και τα χρόνια της αγωνίας

Γεωργία Μπακάλη

Πρόσφυγας μεταξύ των Ελληνοποντίων προσφύγων του 1922, ο ηγούμενος της μονής Ιωάννου Βαζελώνος Πανάρετος Τοπαλίδης ήρθε από την Κοκκινιά «στη δεύτερη πατρίδα του», τη Δράμα, για να περάσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του κοντά σε συγγενείς του στη Νέα Κρώμνηⁱ. Εδώ στη Δράμα εξέδωσε το σύγγραμμα Ο Πόντος ανά τους αιώνας. Σε αυτό παραθέτει αναλυτικά στοιχεία για το μέγεθος της ανθρωπιστικής καταστροφής του Ποντιακού Ελληνισμού κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι την Ανακωχή του Μούδρου (1914-1918):
από τους 697.000 Έλληνες Ορθοδόξους του Πόντου προ του 1914, απέμειναν 440. 624 μετά τους αιματηρούς διωγμούς, τις σφαγές, τους εκτοπισμούς και την προσφυγιά στη Ρωσία.ⁱⁱ Ο αριθμός των Ελληνοποντίων που εξοντώθηκαν μέχρι το 1922 δεν είναι απολύτως σαφής. Υπολογίζεται ότι από ένα σύνολο περίπου 750.000 ψυχών, εξοντώθηκαν περισσότεροι από 350.000.

Οι διωγμοί των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης και των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας στα 1913-14, του Ποντιακού Ελληνισμού την περίοδο 1916-22 καθώς και η Αρμενική Γενοκτονία στα 1915-16 αποτέλεσαν όψεις της ίδιας πολιτικής των Νεοτούρκων. Με την εφαρμογή γενοκτονικών πρακτικών (προμελετημένη φυσική εξόντωση, μαζικές και βίαιες εκτοπίσεις) επιδιώχτηκε να δημιουργηθεί ένα νέο, ομοιογενές εθνικά τουρκικό κράτος. Τα τραγικά γεγονότα συντελέστηκαν σε διαφορετικές φάσεις, σε εμπόλεμες συνθήκες ή και σε ειρηνικά μεσοδιαστήματα και κορυφώθηκαν στα 1916-1917 και 1919-1922.
Ο αγώνας των Ποντίων ξεκίνησε το 1908. Τότε ιδρύθηκε στην Αμισό η (μυστική) «Φιλική Οργάνωσις» με πρόγραμμα την απελευθέρωση του Πόντου. Πρόεδρος ήταν ο Αχιλλέας Ατακτίδης, ο οποίος εγκαταστάθηκε μετά την Ανταλλαγή στην Καβάλα. Αρχηγός των ανταρτών ήταν ο Στυλιανός Κοσμίδης, ο επονομαζόμενος Ιστύλ αγάς,ⁱⁱⁱ − με την Ανταλλαγή ήρθε στη Δράμα μαζί με άλλους οπλαρχηγούς, οι περισσότεροι από τους οποίους εγκαταστάθηκαν σε χωριά της ελληνοβουλγαρικής μεθορίου δίκην νέων ακριτών. Ψυχή της οργάνωσης των Ποντίων ήταν ο μητροπολίτης Καραβαγγέλης και μυημένοι σε αυτήν ήταν πρόκριτοι, επιστήμονες, διανοούμενοι και ιερωμένοι. Μέχρι το 1915 η οργάνωση δεν είχε αναλάβει κάποια ένοπλη δράση. Μετά τη Γενοκτονία των Αρμενίων και καθώς οι πιέσεις κατά του ελληνικού στοιχείου, ως αποτέλεσμα της εντεινόμενης ανάδυσης του τουρκικού εθνικισμού, γίνονταν συστηματικότερες και επαχθέστερες, η οργάνωση ανέπτυξε δράση. Απέναντι στους Έλληνες αντάρτες οργανώνονταν άτακτα τουρκικά σώματα που επιδίδονταν σε ληστρικές επιδρομές και πυρπολήσεις ελληνικών χωριών, σε εκτελέσεις προυχόντων και ομαδικές σφαγές, σε δηώσεις, ατιμώσεις, απαγωγές γυναικών και παιδιών, βεβηλώσεις, λεηλασίες. Συγχρόνως δημιουργήθηκαν στα αχανή βάθη της Τουρκίας τα περιβόητα τάγματα εργασίας −στην πραγματικότητα τάγματα εξόντωσης ή θανάτου−, σε ορισμένα από τα οποία η θνησιμότητα έφτανε το 90%.
Όλος ο Πόντος διήλθε διά πυρός και σιδήρου: η λεηλασία της Τρίπολης το καλοκαίρι του 1916, η έξοδος των κατοίκων, ο εκτοπισμός τους στην τουρκική ενδοχώρα και ο αποδεκατισμός των περισσοτέρων, οι ωμότητες των Τούρκων με επικεφαλής τον Φιριτίν Τοπάλ Οσμάν στην Κερασούντα και το δράμα των Κερασούντιων στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Πάτλαμα, η ατίμωση των δεκατεσσάρων παρθένων στην Παναγία Σουμελά, η επιδρομή του Σουλεϊμάν Κάλφα στη Σάντα και η ένοπλη αντίσταση των Σανταίων, τα μαρτύρια και ο αποδεκατισμός 4.293 ψυχών στην περιφέρεια Έρπαα, η λεηλασία της μονής Ιωάννου Βαζελώνος (νότια της Τραπεζούντας), οι σφαγές των κατοίκων και η καταστροφή των χωριών στη Γαλίαινα και στην περιφέρεια Πουλαντζάκη, οι απαγχονισμοί Ελλήνων στην Τοκάτη και την Αμισό, οι δηώσεις στα Κοτύωρα, η λεηλασία της Ψωμιάδειου Σχολής και ο εκτοπισμός των κατοίκων, τα μαρτύρια των Παφραίων από τσέτες τον Ιούνιο του 1921.

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918) υπήρξε περίοδος παθών για τους Έλληνες Πόντιους. Μετά την Ανακωχή υπέστησαν νέα δεινά. Πέρα από την ένοπλη αντίσταση στα βουνά, σε πολιτικό επίπεδο προσπάθησαν να κερδίσουν την ανεξαρτησία τους δημιουργώντας τη Δημοκρατία του Πόντου (1918-1922). Ωστόσο η Μικρασιατική Καταστροφή και η Σύμβαση περί Ανταλλαγής των Πληθυσμών (1923) σφράγισαν τον εκπατρισμό τους από τις προαιώνιες εστίες και την καταστροφή ενός σπουδαίου και μοναδικού πολιτισμού.
Ποντιακά μνημόσυνα
Οι Πόντιοι πρόσφυγες στην Ελλάδα από πολύ νωρίς οργάνωσαν πανποντιακά ετήσια μνημόσυνα. Η πρώτη Κυριακή μετά την 21η Σεπτεμβρίου, ημέρα του ομαδικού μαρτυρίου της Αμάσειας, ορίστηκε από τους αντιπροσώπους των Ποντίων προσφύγων ως ημέρα γενικού πένθους. Το 1924 τελέστηκε για πρώτη φορά στην Αγία Σοφία της Θεσσαλονίκης μνημόσυνο «υπέρ των σφαγιασθέντων Ποντίων και Καυκασίων».^iv  Στη Δράμα η τελετή γινόταν την τελευταία Κυριακή του Οκτωβρίου. Το πρώτο μνημόσυνο τελέστηκε το 1927 στον Άγιο Νικόλαο με μεγάλη επισημότητα, έπειτα από πρωτοβουλία της «Οργανωτικής Επιτροπής του Μνημοσύνου», αποτελούμενης από δραστήρια μέλη της τοπικής πολυπληθούς κοινότητας των Ποντίων.^v Με την καθιέρωση του ετήσιου μνημοσύνου γεννήθηκε η ιδέα της ανέγερσης στην πόλη «Ηρώου του Πόντου», και για τον σκοπό αυτό συστήθηκε επιτροπή, για να οργανώσει τοπικές ερανικές υποεπιτροπές σε κάθε συνοικισμό και σε κάθε Κοινότητα του νομού.^vi
Η Ελληνική Βουλή το 1994 αναγνώρισε ομόφωνα τη Γενοκτονία του Πόντου και το 2006 όρισε «τη 19η Μαΐου κάθε έτους ως ημέρα εθνικής μνήμης της γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής, Πόντου, Μικράς Ασίας και Θράκης από το Τουρκικό Κράτος». Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση, η 19η Μαΐου «έχει έναν ευρύτερο συμβολισμό, είναι ως γνωστόν η ημέρα που ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάστηκε το 1919 στη Σαμψούντα, για να συνεχίσει με εντονότερο και φρικιαστικότερο τρόπο τη συστηματική γενοκτονία του Ελληνισμού του Πόντου, που είχε αρχίσει από το 1914 εναντίον σύμπαντος του Ελληνισμού της Ανατολής και τελείωσε το 1923».

Παράρτημα

Από την Αμισό, Πάφρα, Τοκάτη, Έρτα, Νίκσαρ, Λαδίκ, Κάβζα, Κοπρού και Οινόη εγκαταστάθηκαν στη Δράμα μετά την Ανταλλαγή 84 οπλαρχηγοί του Πόντου. Το 1928 συνέστησαν τον σύλλογο ο «Ελεύθερος Πόντος». Το διοικητικό συμβούλιο συγκροτούσαν οι: Χαράλαμπος Κοσμίδης, πρόεδρος (και πρόεδρος της Κοινότητας Καράκιοϊ/Κατάφυτου), Ιορδάνης Χασαρής (εγκατεστημένος στην Καλλίφυτο), αντιπρόεδρος, Ελευθέριος Σαμλίδης, ταμίας, τα μέλη Δημήτριος Ασλανίδης, Κυριάκος Δεμερτζίδης, Μιλτιάδης Κουτζίδης, Χαράλαμπος Παπαδόπουλος, Συμεών Χατζησταυρίδης και τα μέλη της εξελεγκτικής επιτροπής Γεώργιος Αμπανός, Παντελής Καραχισαρλίδης, Δημήτριος Παπαδόπουλος. Άλλα μέλη του συλλόγου ήταν οι: Γεώργιος Απατζόγλου, Γεώριος Απανοζίδης, Σάββας Βασιλειάδης, Μ. Γουτσίδης, Αν. Θεοδωρίδης, Σταύρος Καραγιαννίδης, Νικ. Καρασαρλίδης, Κων. Κοσμίδης, Στυλ. Κοσμίδης («τέως αρχηγός ανταρτών του Πόντου»), Παν. Κυριακίδης, Θ. Λαμπρίδης, Ευστ. Λεονταρίδης, Μ. Μαυρίδης, Παρ. Μικρόπουλος, Γ. Μπαλτζόγλου, Νικ. Νικολαΐδης, Λ. Παπαδόπουλος, Κ. Παπουλίδης, Ι. Παρασίδης, Γεωρ. Πασαλίδης, Χρυσ. Σαλμανίδης, Στυλ. Σταυρίδης, Αθ. Τσενεκίδης, Ι. Τσιλβίδης Αθ. Φουντουκίδης, Δημ. Χαραλαμπίδης, Στυλ. Χαραλαμπίδης, Νικ. Χατζηλιάδης, Αν. Χατζησαββίδης.

Το άρθρο θα αναρτηθεί και στην ιστοσελίδα για την ιστορία και τον πολιτισμό της Δράμας, (Πύλη της Δράμας https://www.pylidramas.gr/), στο σχετικό αφιέρωμα που θα ακολουθήσει.

ⁱ Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Χρ. Σαμουηλίδης, Οδοιπορικό αποστολής στη Δράμα (27-19 Δεκεμβρίου 1956).
ⁱⁱ Αρχιμανδρίτης Πανάρετος Κ. Τοπαλίδης, Ο Πόντος ανά τους αιώνας, Δράμα 1929, σ. 225. Σύμφωνα με την απογραφή του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας που διενεργήθηκε το 1911 από τις κατά τόπους προξενικές αρχές, ο αριθμός των Ελλήνων του Πόντου ήταν περίπου 400.000.
ⁱⁱⁱ Θ. [Κ. Θεοφύλακτος], «Από τα μαρτύρια του Πόντου», Μακεδονία, 25 Σεπτεμβρίου 1927.
^iv Μακεδονία, 22 Σεπτεμβρίου 1924. Στην αίθουσα του Λευκού Πύργου μίλησε ο πρόεδρος της Ποντιακής Ομοσπονδίας Θ. Κ. Θεοφύλακτος και ο πληρεξούσιος Λ. Ιασονίδης.
v Θάρρος, 31 Οκτωβρίου 1927. Στην εποικιστική περιφέρεια της Δράμας εγκαταστάθηκαν από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων 7.250 οικογένειες Ποντίων/26.628 άτομα. Βλ. Αρχείον Πόντου, 1 (1928) 237.
^vi Έκκλησις Κεντρικής Επιτροπής Ηρώου του Πόντου, Θάρρος, 17 Φεβρουαρίου 1928.