Οι έξι εικόνες του μεγάλου Έλληνα
ζωγράφου Κωνσταντίνου Παρθένη
στον Ι. Ν. Εισοδίων της Θεοτόκου Χωριστής
Η αρχαιολόγος κα. Μ. Παρχαρίδου μιλάει στον «Π.Τ.»
Του Θανάση Πολυμένη
ΕΙΝΑΙ ΛΙΓΟΙ εκείνοι που γνωρίζουν ότι στον Ιερό Ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου στη Χωριστή, υπάρχουν έξι αγιογραφίες του μεγάλου Έλληνα ζωγράφου Κωνσταντίνου Παρθένη. Σ’ αυτές είναι αφιερωμένο το σημερινό μικρό μας αφιέρωμα.
Ξεναγός μας, η Δραμινή αρχαιολόγος κα. Μαγδαληνή Παρχαρίδου, δρ. Αρχαιολόγος στο Υπ. Πολιτισμού, απόφοιτος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, η οποία ευγενώς προσφέρθηκε να μας μιλήσει και να μας παράσχει τα απαραίτητα στοιχεία.
Ο Κωνσταντίνος Παρθένης γεννήθηκε το 1878 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και πέθανε στην Αθήνα το 1967. Το έργο του είναι εξαιρετικά σημαντικό για την ιστορία της νεοελληνικής τέχνης.
Όπως σημειώνει μιλώντας στον «Π.Τ.» η κα. Παρχαρίδου, «ο Παρθένης ενδιαφερόταν πάρα πολύ για τη θρησκευτική ζωγραφική. Είναι βέβαια η εποχή που ούτως ή άλλως το Βυζάντιο και η βυζαντινή ζωγραφική είναι στα κύρια θέματα και στις κύριες πηγές έμπνευσης των ζωγράφων στην Κεντρική Ευρώπη. Ο ζωγράφος εκείνα τα χρόνια, από το 1897 έως το 1903, σπούδαζε στη Βιέννη όπου ήρθε σε επαφή με τους εκεί Έλληνες διανοούμενους και καλλιτέχνες, καθώς και με την καλλιτεχνική πρωτοπορία στη ζωγραφική (Secession), τις εφαρμοσμένες τέχνες, τη μουσική, την τεχνολογία και την Ιατρική που ανθούσαν, κυριολεκτικά, την εποχή αυτή. Επηρεάστηκε από τα ρεύματα αυτά και επικεντρώθηκε, τρόπον τινά, στην έννοια του ιερατικού, που με κάποιο τρόπο μελετάται στα κινήματα αυτά, επηρεάστηκε από τον συμβολισμό και αυτό το αποτύπωσε στο μεγάλο ενδιαφέρον που είχε, τη θρησκευτική ζωγραφική».
Η ελαιογραφία της Μονής της Εικοσιφοίνισσας του Παγγαίου, από τον Κ. Παρθένη. Η ελαιογραφία σήμερα, πιθανότατα, δεν σώζεται. (Από το περιοδικό «ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΑ»).
Όπως εξηγεί η κα. Παρχαρίδου, «κατά την παραμονή του στη Βιέννη, αγιογράφησε και πέντε εικόνες για το Ναό του Αγίου Γεωργίου στη Βιέννη, με χορηγία του Νικολάου Δούμπα, του μεγάλου ευεργέτη των τεχνών στην Ελλάδα και την Αυστρία. Δηλαδή δεν είναι οι πρώτες εικόνες αυτές που κάνει στη Χωριστή».
Ο Παρθένης επέστρεψε το 1903 στην Ελλάδα και φαίνεται ότι εκείνα τα χρόνια έκανε και κάποια ταξίδια στη Βόρεια Ελλάδα. Γνωρίζουμε ότι επισκέφθηκε την Καβάλα και πιθανόν και τη μονή της Εικοσιφοίνισσας, καθώς ελαιογραφία του με θέμα τη μονή δημοσιεύτηκε το 1904-1905 στο περιοδικό «Παναθήναια». Ο ζωγράφος έμεινε στην περιοχή τέσσερις μήνες και από την περίοδο αυτή γνωρίζουμε δύο εικόνες του που σήμερα φυλάσσονται στο Μητροπολιτικό Μέγαρο της Καβάλας».
Ένθρονη Παναγία Βρεφοκρατούσα, 1906, Κωνσταντίνος Παρθένης. Από το βιβλίο «Τα Κειμήλια του Ιερού Ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου στη Χωριστή Δράμας», Μαγδαληνή Παρχαρίδου – π. Μαυρουδής Κυριαζάκης (σελ. 174)
Η παραγγελία
Κάποια στιγμή, ο Κ. Παρθένης ζωγραφίζει κατά παραγγελία έξι εικόνες για τον καινούριο τότε Ιερό Ναό Εισοδίων της Θεοτόκου. Η κα. Παρχαρίδου αναφέρεται στις εικόνες της Χωριστής, στην αναλυτική μελέτη που έχει συγγράψει με τον π. Μαυρουδή Κυριαζάκη με τίτλο: «Τα Κειμήλια του Ιερού Ναού Εισοδίων της Θεοτόκου στη Χωριστή Δράμας» (Θεσσαλονίκη 2018).
«Γνωρίζουμε από τον Κώδικα της Χωριστής», μας λέει η κα. Παρχαρίδου, «ότι το 1906 του παραγγέλθηκαν έξι εικόνες για το Ναό της Χωριστής. Με κάποιο τρόπο σίγουρα σχετίζονται οι Έλληνες της Βιέννης, όπως και ο Χρυσόστομος, τότε Μητροπολίτης Δράμας και αργότερα Σμύρνης, για την παραγγελία αυτή. Ο Παρθένης δέχεται. Από τις υπογραφές που έχουμε στις εικόνες φαίνεται ότι τις φιλοτέχνησε στο εργαστήριό του στην Αθήνα, καθώς υπογράφει “Κ. Παρθένης Αθήναι”. Ωστόσο, ακόμα και αν δεν ήρθε στη Χωριστή, έχει έρθει σίγουρα στην περιοχή της και αυτό το γνωρίζουμε από την προαναφερόμενη ελαιογραφία του με θέμα τη Μονή της Εικοσιφοίνισσας».
Όπως μας λέει για την ελαιογραφία της Μονής, «κατ’ αρχήν δεν ξέρουμε τι έχει γίνει με το έργο αυτό, ίσως δεν σώζεται. Στο μεταξύ είχαν σημειωθεί δύο πυρκαγιές στο σπίτι του τα τελευταία χρόνια πριν πεθάνει καθώς και μετά που ζούσε η κόρη του μόνη της. Οπότε είναι πιθανόν να χάθηκε σ’ αυτές τις πυρκαγιές. Η αλήθεια είναι ότι δεν γνωρίζουμε και μια πλήρη εργογραφία του Παρθένη, για να πούμε αν περιλαμβάνεται στα έργα του σήμερα.
Οι εικόνες στη Χωριστή
Την αρχική ανακοίνωση για τις έξι εικόνες του Παρθένη στη Χωριστή, κάνει η Ευθυμία Γεωργιάδου-Κούντουρα, βοηθός στην έδρα Βυζαντινής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ τότε, στο περιοδικό «Θέατρο» και στο τεύχος 49-50 του 1976, όπου γράφει μεταξύ άλλων: «Τον Απρίλη του 1907 εγκαινιάστηκε στη Χωριστή της Δράμας (παλιά Τσατάλτζα) η μεγαλόπρεπη εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου. (…) Για την εκκλησία αυτή ο Παρθένης φιλοτέχνησε τις έξι εικόνες που κοσμούν και σήμερα την εκκλησία. Οι πέντε από αυτές είναι προσαρμοσμένες στο αρχαιότερο ξυλόγλυπτο τέμπλο: οι δύο δεσποτικές, της Παναγίας Ένθρονης με το Χριστό στην αγκαλιά και του Χριστού Ένθρονου που ευλογεί και κρατά το Ευαγγέλιο, πλαισιώνουν την Ωραία Πύλη. Δίπλα στην εικόνα του Χριστού βρίσκεται η εικόνα του Προδρόμου και τρίτη, η εικόνα του Παύλου με το Σίλα. Στην άλλη πλευρά του τέμπλου, δίπλα στην εικόνα της Ένθρονης Θεοτόκου, βρίσκεται η μόνη πολυπρόσωπη σύνθεση: τα Εισόδια της Θεοτόκου. Η έκτη εικόνα, του Προφήτη Ηλία, κρέμεται στο δεύτερο αριστερά, καθώς μπαίνομε από τα δυτικά, πεσσό του κεντρικού κλίτους. Όλες οι εικόνες είναι ζωγραφισμένες με λάδι πάνω σε ξύλο κι έχουν τις ίδιες διαστάσεις (μετώπου): 1,10 Χ 0,83».
Στη διαπίστωση ότι δεν διακρίνουμε την κλασική βυζαντινή αγιογραφία, η κα. Παρχαρίδου σήμερα, επισημαίνει: «Νομίζω ότι οι εικόνες αυτές, που αποτελούν πρώιμά του έργα, βρίσκονται πιο κοντά στην κεντροευρωπαϊκή ζωγραφική της εποχής. Ο Παρθένης ακολουθεί μια βυζαντινή τεχνοτροπία, με την έννοια ότι ακολουθεί την παλιά εικονογραφία, ωστόσο η εφαρμογή της είναι σύγχρονη. Δηλαδή, η Παναγία είναι φυσιοκρατική, αλλά ταυτόχρονα είναι τόσο επίσημη και ιεροπρεπή στάση, που βγάζει κάτι το αποστασιοποιημένο. Δεν έχει την εξπρεσιονιστική βυζαντινή έκφραση, είναι δηλαδή μια σύγχρονη ζωγραφική, με θρησκευτικά στοιχεία. Η εφαρμογή της Ναζαρηνής τεχνοτροπίας θα γίνει λίγο αργότερα, στις τοιχογραφίες του Αγίου Γεωργίου στον Πόρο (1907)».
Αναφερόμενη στα θέματα που είχαν επιλεγεί σημειώνει: «Δεν είναι τυχαίο ότι δίνουν αυτή την παραγγελία στον Παρθένη, δίνοντάς του τα κύρια θέματα του τέμπλου στο νέο ναό. Αυτές θα ήταν οι καινούριες εικόνες του νέου ναού. Οι βασικές εικόνες σε ένα τέμπλο, περιλαμβάνουν τον Χριστό, την Παναγία, τον Ιωάννη Πρόδρομο και την εφέστια εικόνα, το θέμα στο οποίο γιορτάζει ο ναός, που εδώ είναι τα Εισόδια της Θεοτόκου. Οι Άγιοι Παύλος και Σίλας επιλέχθηκαν, επειδή ήταν ιδρυτές της πρώτης αποστολικής εκκλησίας σε ευρωπαϊκό έδαφος. Ο προφήτης Ηλίας δεν γνωρίζουμε για ποιο λόγο αποτέλεσε μέρος της παραγγελίας, ίσως όμως επειδή ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στους Χωριστιανούς. Άλλωστε, έχουμε και παλαιότερη εικόνα του προφήτη στο τέμπλο, που ανήκει στη σκευή του ναού του 1824».
Οι άγιοι Παύλος και Σίλας. Όπως γράφουν στο βιβλίο «Τα Κειμήλια του Ιερού Ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου στη Χωριστή Δράμας», Μαγδαληνή Παρχαρίδου – π. Μαυρουδής Κυριαζάκης : «Η συνεικόνιση του Παύλου με τον σπάνια εικονιζόμενο μαθητή του Σίλα, είναι ενδιαφέρουσα και οφείλεται προφανώς στους παραγγελιοδότες Χωριστιανούς. Στόχο της έχει να προβάλει τη σημασία της περιοχής, η οποία αποτελεί τον χώρο ίδρυσης της πρώτης αποστολικής εκκλησίας σε Ευρωπαϊκό έδαφος». (σελ. 70).
Η απόδοση του ιερού από τον Παρθένη
Όπως σημειώνει η κα. Παρχαρίδου, «στην εικόνα της Χωριστής, βλέπουμε την Παναγία σύμβολο, τη μορφή που διατηρεί τη σχέση με το Βυζάντιο, με το ά-χρονο και το ά-χωρο των μορφών και των γεγονότων. Η μετωπική απόδοσή της και το ώχρινο βάθος που παραπέμπουν στην εικονογραφία παλαιότερης εποχής και στο Βυζάντιο, της προσδίδουν ιεροπρέπεια, ωστόσο η διατύπωση του θέματος είναι σύγχρονη. Τα θρησκευτικά θέματα με τα οποία καταπιάστηκε ο ζωγράφος, ήταν στην πραγματικότητα μια προσπάθειά του, να αποδώσει την έννοια του ιερού, αλλά και των μεταφυσικών ανησυχιών του. Δεν ήταν ο τυπικός αγιογράφος. Ο Παρθένης ασχολήθηκε με θρησκευτικά θέματα πολλές φορές στην πορεία του. Εκτός από τις εικόνες που είναι στο Μητροπολιτικό μέγαρο στην Καβάλα, αγιογράφησε επίσης την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στον Πόρο (1907), του Αγίου Γεωργίου στο Κάιρο (1908), αλλά και του Αγίου Αλεξάνδρου στο Παλαιό Φάληρο (περ. 1918;). Μέχρι το τέλος της ζωής του, επίσης, ζωγράφισε ποικίλα θέματα, θρησκευτικά ή μη, με πρόσωπα από την ιστορία του χριστιανισμού.Δεν ήταν ο τυπικός αγιογράφος που έχει το ατελιέ του και δέχεται τις παραγγελίες, ήταν καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών, κάτι επίσης πολύ σημαντικό, που σημαίνει ότι καθοδηγούσε νέους που είχαν το τάλαντο της ζωγραφικής στα σύγχρονα ρεύματα τέχνης και ο ίδιος ασκούσε. Ήταν ένας ζωγράφος με πολύ προσωπική γραφή, που με τα θέματά του πραγματεύτηκε περισσότερο την έννοια της ελληνικότητας και λιγότερο της Ορθοδοξίας, επιλέγοντας μια εκλεκτική γλώσσα, με στοιχεία από τον συμβολισμό, τη ναζαρηνή ζωγραφική, το γιούγκεν στυλ και τη διακοσμητικότητα του αρτ ντεκό, όλα ρεύματα που τα συνάντησε στα πρώτα χρόνια των σπουδών του στη Βιέννη και προοδευτικά μετάπλασε στη δική του προσωπική εικαστική έκφραση. Αν και είναι κοινότοπο, είναι όμως ουσιαστικό να το υπενθυμίσουμε, είμαστε τυχεροί που συνδεόμαστε, μέσω των έργων του στη Χωριστή, με την προσωπικότητα και τις αναζητήσεις του Κωνσταντίνου Παρθένη».
[Σημ.: Για την παροχή των φωτογραφιών και του υλικού, ευχαριστούμε θερμά την κα. Μαγδαληνή Παρχαρίδου.]
