ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΔΡΩΜΕΝΩΝ
ΤΗΣ ΗΔΩΝΙΔΑΣ ΓΗΣ
(Από το βιβλίο του Γ.Κ.Χατζόπουλου «Η ΕΜΒΡΥΑΚΗ ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΚΑΙ Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΗΔΩΝΩΝ»).
Τα λαϊκά δρώμενα της Ηδωνίδας Γης μπορούμε να τα κατατάξουμε στις ακόλουθες ομάδες:
Α). Με βάση το λίκνο της γένεσής τους.
Β). Με βάση τη θεατρική ή μη πληρότητά τους.
Τα δρώμενα με βάση το λίκνο της γένεσής τους, τα διακρίνουμε σε γηγενή και σε δρώμενα που μεταφέρανε με τα συντρίμμια της ψυχής τους οι πρόσφυγες από τη Θράκη και τον Πόντο μετά την ανήκουστη στην ανθρώπινη ιστορία Μικρασιατική Καταστροφή του 1922.
Στα γηγενή δρώμενα ανήκουν η «Τσέτα» του Μοναστηρακίου, οι «Μπαμπούγεροι» ή τα « Μπαμπούγερα» της Καλής Βρύσης, οι «Χαράπες» ή το «Καρναβάλι» του Βώλακα, η «Γιορτή της Μπάμπως» της Πετρούσας, « ο Αρκουδιάρης» των Πύργων, οι Αράπ’ δις» της Νικήσιανης, του Ξηροποτάμου, του Παγονερίου και ο «Γιούδας» της Χωριστής.
Στα προσφυγικά δρώμενα ανήκουν οι «Μωμόγεροι» του Περιθωρίου, «τ’ Αιιδίτσας» και «τη Χουσπαντιών» της Πλατανιάς, «τα Καλογέρ’κα» του Καλαμπακίου, «ο Καλόγερος» της Μαυρολεύκης, «τα Αναστενάρια» της Μαυρολεύκης και οι «Καραχοτζάδες» της Καλλιφύτου.
Με βάση τη θεατρική πληρότητά τους τα διακρίνουμε:
Α. Στα γηγενή που αναφέρθηκαν πιο πάνω (του Μοναστηρακίου, των Πύργων, της Πετρούσας, του Βώλακα, της Κ Βρύσης στα προσφυγικά της Πλατανιάς, του Περιθωρίου, της Καλλιφύρου) και
Β. Σ’ εκείνες τις εκδηλώσεις του λαϊκού μας πολιτισμού, που φιλοξενούν θεατρικά στοιχεία, όπως είναι τα Κάλανδα, η Κουσκουβάρα, το Κάψιμο του Γιούδα στη Χωριστή, τα Αναστενάρια της Μαυρολεύκης κ.ά.
ΤΑ ΓΗΓΕΝΗ ΔΡΩΜΕΝΑ
Α. ΚΑΛΗ ΒΡΥΣΗ.
Σύντομη ιστορία.
Ο οικισμός της Καλής Βρύσης, βρίσκεται είκοσι δύο χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της πόλης της Δράμας και επτά από την πόλη της Προσοτσάνης. Είναι κτισμένος στις Β.Α. υπώρειες του Μενοικίου όρους.
Το αρχικό όνομα του οικισμού ήταν Γκόρνιτσα (από το Σλαβικό NAGORE = προς τα πάνω).
Αρχικά αναγνωρίσθηκε ως Κοινότητα Γκορνίτσης, Β.Δ. 14-4-1923 Φ.Ε.Κ. Α΄80 (1923). Προήλθε από την Κοινότητα Καλλιθέας Ζίχνης (σημ. Καλλιθέας). Μετονομάσθηκε το 1927 σε Κοινότητα Καλής Βρύσης από τα πολλά νερά που έχει ο οικισμός (Δ. 1-4-1927, Φ.Ε.Κ. Α΄76/1927), τα οποία ξεκινούν από τις πλαγιές του Μενοικίου και διαποτίζουν τους αγρούς.
Οι κάτοικοι του οικισμού είναι στην πλειοψηφία τους γηγενείς τα τρία τέταρτα περίπου. Υπάρχουν και πρόσφυγες από τον Πόντο, την Ανατολική Θράκη και την ενδοχώρα της Μ. Ασίας, οι οποίοι εγκατασταθήκανε σ’ αυτόν μετά την τραγική Μικρασιατική καταστροφή.
Οι ελληνικές και λατινικές επιγραφές, που βρέθηκαν στην περιοχή, τα άφθονα νομίσματα (χρυσά – αργυρά – χάλκινα), τα οποία προέρχονται από τον οικισμό, η παρουσία προϊστορικού οικισμού καθώς και το ιερό του Διονύσου, δηλώνουν εύγλωττα ότι η περιοχή είχε συγκεντρώσει πολύ νωρίς το ενδιαφέρον των ανθρώπων, γι αυτό υπήρξε και θέατροέντονων συγκρούσεων, όπως διαφαίνεται από τους πολλούς τάφους κτις επιτύμβιες στήλες.
Στη περιοχή αυτή οι κωμήτες Tasibasteni συνδέθηκαν στενά με τη λατρεία του θεού Διονύσου και τη λατρεία των νεκρών.
Οι κάτοικοι της Καλής Βρύσης, διακρίνονται για τη βαθιά θρησκευτικότητά τους. Τούτο διαφαίνεται από την παρουσία ναών και παρεκκλησίων, όπως του Αγίου Νικολάου, της Αγίας Μαρίνας, του Προφήτη Ηλία, του Αγίου Γεωργίου, της Μεταμορφώσεως, του Σωτήρος, του Αγίου Βλασίου κ.ά.
Ο Άγιος Νικόλαος, ο οποίος κτίσθηκε πριν από το 1848, διαθέτει εξαιρετικής τέχνης ξυλόγλυπτο τέμπλο και Αγία Τράπεζα.
Η Αγία Μαρίνα, μονόχωρη εκκλησία, σύμφωνα με την επιγραφή που υπάρχει στη δυτική όψη, οικοδομήθηκε επί των ημερών του αοιδίμου Μητροπολίτου Δράμας Γερμανού του Γ΄ το 1883. Κάηκε το 1914 και ανοικοδομήθηκε από τον αοίδιμο Μητροπολίτη Δράμας Αγαθάγγελο τον Μάγνητα.
Έντονη είναι η συμμετοχή των κατοίκων της Καλής Βρύσης στον Μακεδονικό Αγώνα. Ο Ιωάννης Μάρτζος διετέλεσε πρωτοπαλίκαρο του Δούκα, οπλαρχηγού του Μακεδονικού Αγώνα, ενώ στον αγώνα κατά των κομιτατζήδων διακρίθηκαν οι: Κάλλιας Βασίλειος, Λιώκας Δημήτριος, Λιώκας Ιωάννης κ.ά.
Οι Καληβρυσιώτες πλήρωσαν ακριβά τη συμμετοχή τους στον Μακεδονικό Αγώνα και την ελληνικότητά τους κατά τη βουλγαρική κατοχή 1941-1944.
Κύρια ασχολία των κατοίκων η καπνοκαλλιέργεια και η σιτοκαλλιέργεια. Κάθε χρόνο 6-8 Ιανουαρίου, τελούνται στον οικισμό εκδηλώσεις με την ονομασία «Μπαμπούγερα».
Κατά το χρονικό διάστημα από 6 μέχρι 8 Ιανουαρίου οι κάτοικοι της Καλής Βρύσης ποιος ξέρει πόσα χρόνια και από πότε τελούν μέχρι σήμερα και με αμείωτο ενδιαφέρον τα δρώμενά τους, τα οποία αρέσκονται να αποκαλούν « Μπαμπούγερα» και όχι Μπαμπούγερους, όπως έχει καταγραφεί επιστημονικά το δρώμενο.
Γύρω στο απόγευμα της 6ης Ιανουαρίου, αφού πρώτα προετοιμαστούν κατάλληλα σε κάποιους χώρους, που συνήθως είναι τα σπίτια τους, οι Μπαμπούγεροι, ορμητικοί και υπερκινητικοί, ξεχύνονται στους δρόμους στενούς και πλακόστρωτους της Καλής Βρύσης. Και αυτή η υπερκινητικότητά τους χαρακτηρίζεται εύλογα από μια διαχρονικότητα που μας οδηγεί αβίαστα στους πιστούς οπαδούς του θεού της χαράς, της διασκέδασης, του οίνου, της αμπέλου και γενικά της βλάστησης.
Στο κεφάλι φέρουν μιαν ιδιόμορφη μάσκα, κατασκευασμένη από χοντρό υφασμένο και λευκού χρώματος ύφασμα που στα δύο άνω άκρα της φέρει ομοιώματα κεράτων, τα οποία φιλοξενούν στην κορυφή τους θυσανωτή προβιά από μαύρη κατσίκα ή πρόβατο. Η μάσκα συμπληρώνεται με άλλα κομμάτια προβιάς, τα οποία αποτυπώνουν τα φρύδια και το μουστάκι, που φροντίζουν να είναι ευτραφές. Την οδοντοστοιχία του προσωπείου συμπληρώνουν δύο σειρές από εννιά φασόλια και σκόρδα. Κύριο φόρεμά τους είναι το λευκό ποδήρες εσώρουχο και η γούνα.
Στην πλάτη σχηματίζεται ήβος με την προσθήκη ρακών ή και μικρού προσκεφάλου. Την όλη αμφίεση συμπληρώνουν κουδούνια μεταλλικά δεμένα με επιμέλεια στη μέση. Ένα μεγάλο κουδούνι, που το ονομάζουν μπατάλι δένεται στο μπροστινό μέρος της ζώνης και φτάνει λίγο κάτω από τα γεννητικά όργανα. Σ’ όλη τη διάρκεια της περιπλάνησής τους στα πλακόστρωτα στενοσόκακα οι Μπαμπούγεροι προβαίνουν σε τέτοιες κινήσεις, ώστε να προκαλείται εκκωφαντικός θόρυβος από την ήχηση των κουδουνιών.
Στο σημείο αυτό θα παραθέσουμε περιγραφή κάποιας συμβολικής κίνησης των Μπαμπούγερων.
Κινούνται με ελαφρά κλίση του σώματος προς το μπατάλι κινείται έτσι, ώστε να υποδηλώνεται προσπάθεια για γενετήσια πράξη. Προφανώς το μπατάλι στο δρώμενο της Καλής Βρύσης αντικατέστησε το φαλλό, σύμβολο αναγκαίο, κατά την τέλεση των Διονυσιακών εορτών, ιδιαίτερα των φαλληφορίων ή φαλλαγωνίων.
Θα ήθελα ακόμη με την αναφορά στην παρουσία των κουδουνιών, τα οποία συμπληρώνουν σκευή των Μπαμπούγερων, να σημειώσω τα ακόλουθα: Δύο από τα χαρακτηριστικά επίθετα, δηλωτικά των ιδιοτήτων, που συνοδεύουν το θεό Διόνυσο είναι και τα Εριβόας και Βρόμιος.
Προφανώς οι κάτοικοι της Καλής Βρύσης, «τα αγγόνια του Βάκχου», όπως αυτοαποκαλούνται καυχούμενοι, έκριναν ότι δεν ήταν αρκετές οι κραυγές των Μπαμπούγερων για να επιβεβαιώσουν την αλήθεια των δύο πιο πάνω επιθέτων του θεού τους, που τόσο λάτρεψαν κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα, απόδειξη η αποκάλυψη ιερού λατρείας του, αλλά προσθέσανε και τα μεταλλικά κουδούνια με το θορυβώδη, εκκωφαντικό και διαπεραστικό τους ήχο, που συμβάλλει στην πρόκληση ιερής μανίας, τόσο προσφιλούς στο θεό Διόνυσο.
Οι Μπαμπούγεροι βρίσκονται σε διαρκή κίνηση. Δεν αφήνουν χώρο, τον οποίο να μη επισκέπτονται. Πέρα από την πλατεία του χωριού και τα καφενεία, δεν διστάζουν να μπουν και στους αύλειους χώρους, όπου αναζητούν τους ενοίκους για να τους χτυπήσουν στην πλάτη ή σ’ όποιο άλλο μέρος του σώματος μπορούν με το γεμάτο στάχτη σακουλάκι τους. Παράλληλα επιχειρούν να συλλάβουν και αιχμαλώτους τους, όσους μπορούν βέβαια. Η καταδίωξη είναι συνεχής και ο σκοπός της η εικονική λήψη δώρου. Ευθύς ως το πάρουν, τους απελευθερώνουν για να στραφούν στην καταδίωξη άλλου θύματος.
Μας προξένησε ιδιαίτερη εντύπωση, κατά την έρευνά μας κατά τα έτη 1960 – 1972, η προσθήκη στο δρώμενο του σάκου με τη στάχτη. Εύλογα κίνησε την περιέργειά μας, γιατί ήταν κάτι που δεν «έδενε» με το όλο δρώμενο. Αναζητήσαμε την εξήγηση. Και αυτή μας ήρθε από την αφήγηση του αείμνηστου γέροντα Μάρτζιου: « Το σακούλι με την στάχτη το επινοήσανε οι προπάπποι μας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ήταν τότε που οι φοροεισπράκτορες έρχονταν στο χωριό και με απάνθρωπο τρόπο τους έπαιρναν φόρο. Ήταν τόσο σκληροί, ώστε τους ξεγύμνωναν τέτοιες ημέρες . Κι εκείνοι για να τους εκδικηθούνε βρήκαν αυτόν τον τρόπο με τη στάχτη. Και έτσι γλυτώνανε».
Ευφυές λοιπόν τέχνασμα των κατοίκων της Καλής Βρύσης για να εκδικηθούν τους καρπωτές του τίμιου ιδρώτα τους κάτω από το μανδύα του αθώου και καθιερωμένου για εκατονταετηρίδες δρωμένου, που με τη ρωμαλεότητά του και τον ψυχαγωγικό του χαρακτήρα είχε κερδίσει όχι μόνο την ανεκτικότητα, αλλά και το σεβασμό του στυγνού κατακτητή.
Αλλά και για την απαίτηση των Μπαμπούγερων για προσφορά δώρων εκ μέρους των συλλαμβανομένων ως αιχμαλώτων πρόθυμα μας έδωσε την εξήγηση ο γέροντας Μάρτζιος: «Τα Μπαμπούγερα ζητάνε δώρα από τους αιχμαλώτους τους για να πάρουν πίσω όσα είχαν αρπάξει οι φοροεισπράκτορες από τους προπάππους μας».
Η περιπλάνηση στους δρόμους και στις αυλές των σύγχρονων σατύρων θα συνεχισθεί μέχρι να νυχτώσει.
Οι τριήμερες εκδηλώσεις στην Καλή Βρύση κορυφώνονται με την παρωδία γάμου. Βέβαια και την ημέρα αυτή η παρουσία των Μπαμπούγερων είναι εντυπωσιακή. Θορυβώδεις και υπερκινητικοί παρίστανται σ’ όλες τις φάσεις του εικονικού γάμου.
Σε γενικές γραμμές ο εικονικός γάμος ακολουθεί το τυπικό του παραδεισιακού γάμου.
Ντύσιμο του γαμπρού, της νύφης, εικονικός ιερέας, παρωδιακή τέλεση του μυστηρίου στην πλατεία του χωριού με κωμικές συμβουλές και ευχές από τον ιερέα και τους παρακολουθούντες το «μυστήριο». Βέβαια δεν λείπουν τα προικιά της νύφης φορτωμένα καλοστολισμένο άλογο να τα συνοδεύουν οι συγγενείς των «νεονύμφων».
Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημάνουμε ότι το ρόλο της νύφης υποδύεται άνδρας. Τούτο το επέβαλε ο συντηρητικός ρόλος της γυναίκας, αλλά και η μορφή του δρωμένου, η οποία κυριαρχείται από το κωμικό στοιχείο. Η μεταμφίεση λοιπόν του άνδρα σε γυναίκα ασφαλώς ενισχύει την κωμικότητα του δρωμένου, τόσο αναγκαία για την πιστή λατρεία ενός θεού ταυτισμένου με την ψυχαγωγία και τη χαρά της ζωής».
