Του Θωμά σα ταφία – ένα έθιμο ευφορίας στη μνήμη των νεκρών
Το ποντιακό ταφικό έθιμο της Κυριακής
του Θωμά στην περιοχή Ν. Κρώμνης Δράμας
Τη Δευτέρα στους Σιταγρούς
Του Θανάση Πολυμένη
ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ του Θωμά – Του Θωμά σα Ταφία, αναβιώνει ένα από τα σπουδαιότερα έθιμα της ποντιακής παράδοσης, όπου οι Έλληνες του Πόντου τιμούσαν τους νεκρούς τους, με μια ιδιαίτερη γιορτή, που έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα.
Όπως αναφέρει η παράδοση, την ημέρα της Ανάστασης, οι ψυχές των νεκρών ανεβαίνουν από τον Άδη, για να παραμείνουν μέχρι την ημέρα του Αγίου Πνεύματος. Έτσι, την Κυριακή του Θωμά, συγγενείς και φίλοι των νεκρών, συγκεντρώνοντας στα κοιμητήρια και πάνω στους τάφους των αγαπημένων τους, παρέθεταν γεύμα προς τιμήν τους, με εδέσματα που είχαν παρασκευάσει από το σπίτι. Με αυτό τον τρόπο ένιωθαν σαν να γευματίζουν μαζί τους οι αγαπημένοι τους που «έφυγαν» από τη ζωή.
Η μέρα αυτή συμβολίζει την Ανάσταση και όχι το πένθος, συμβολίζει την συνέχιση της ζωής μετά από το θάνατο.
Στον Πόντο, την Κυριακή του Θωμά, (τη Δευτέρα του Πάσχα ή του Αγίου Πνεύματος σε κάποιες περιοχές), συγγενείς και φίλοι των νεκρών, επισκέπτονταν τα νεκροταφεία. Τα μνήματα πλένονταν και αφού γινόντουσαν τα τρισάγια από τον Ιερέα, κατόπιν έστρωναν γιορτινό τραπέζι, τσουγκρίζοντας πάνω από τον τάφο τα κόκκινα αυγά, προσφέροντας ποικιλία Ποντιακών εδεσμάτων και κερνώντας κρασί ή οποιοδήποτε άλλο ποτό… θα ήθελε ο μακαρίτης!
Φίλοι και συγγενείς μιλούσαν για το νεκρό, φέρνοντας στο μυαλό τους όσα πέρασαν μαζί του και ήταν σαν ο ίδιος να βρίσκεται ανάμεσα τους. Αν ο νεκρός αγαπούσε το τραγούδι, φίλοι του τραγουδούσαν πάνω από τον τάφο, με τη συνοδεία της Ποντιακής λύρας…
Σήμερα στην Ελλάδα και στη Δράμα
Η αλήθεια είναι ότι, μετά τον ξεριζωμό του ποντιακού στοιχείου από την πατρίδα και την εγκατάσταση στην Ελλάδα, το έθιμο ατόνησε και κόντεψε να χαθεί, ενώ επανήλθε πριν από μερικά χρόνια. Σήμερα αναβιώνει σε πολλές περιοχές της χώρας, όπως στη Δράμα, στην Κοζάνη, στη Ροδόπη, στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης, στα Σούρμενα Αττικής και αλλού όπου υπάρχει έντονο το ποντιακό στοιχείο.
Σύμφωνα με τα στοιχεία που δίνουν οι γνωρίζοντες, το έθιμο άρχισε να αναβιώνει κυρίως με τον ερχομό των ομογενών Ποντίων από την πρώην Σοβιετική Ένωση, όπου κάποιοι απ’ αυτούς προσπαθούσαν ακόμα να το τηρήσουν, ενώ και παλαιότερα, το έθιμο δεν τηρούνταν σε όλες τις πόλεις και τα χωριά του Πόντου.
Στη Δράμα σήμερα το Ταφικό έθιμο αναβιώνει με εκδηλώσεις στην περιοχή της Νέας Κρώμνης στην πόλη της Δράμας, την Κυριακή του Θωμά, από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Ποντίων «Ακρίτες Ν. Κρώμνης» και τον Σύλλογο για την Αποκατάσταση Μνημείων της Ν. Κρώμνης «Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος», στο κοιμητήριο της Νέας Κρώμνης.
Το έθιμο αναβιώνει επίσης και στους Σιταγρούς Δράμας, με τη διαφορά όμως ότι αυτό γίνεται τη Δευτέρα μετά του Θωμά και όχι την Κυριακή, όπως συνήθως απαντάται. Χωρίς όμως συγκεκριμένες εκδηλώσεις, συγγενείς και φίλοι των νεκρών, μαζεύονται στα μνήματα, ψάλουν τρισάγιο στη μνήμη των νεκρών, τσουγκρίζουν τα κόκκινα αυγά, τρώνε τσουρέκια και κάθονται στους τάφους των νεκρών και θυμούνται στιγμές μαζί τους, υπό τους γλυκύς ήχους της ποντιακής λίρας.
Ένα έθιμο ευφορίας και ευχαρίστησης
Το Ταφικό έχει αρχαιοελληνικές ρίζες και συνδέεται άρρηκτα με την ποντιακή παράδοση, γεγονός που φανερώνει την πίστη του ποντιακού λαού στην χριστιανική αντίληψη για την ανάσταση των νεκρών και το σεβασμό και την τιμή προς εκείνους και δεν περιλαμβάνει καθόλου θρήνο, αλλά ευφορία και ευχαρίστηση.
Σε όλη την Ελλάδα, όπου κατοικούν Πόντιοι, την Κυριακή του Θωμά τα κοιμητήρια γεμίζουν κόσμο. Το έθιμο που περνάει από γενιά σε γενιά τηρείται με ευλάβεια.
Πάνω στους τάφους των αγαπημένων τους ή σε τραπεζάκια, Πόντιοι κάθε ηλικίας τοποθετούν ποντιακά εδέσματα, πασχαλινά αυγά, τσουρέκια και άλλα γλυκίσματα.
Συνήθως φτιάχνουν φαγητά που αγαπούσε ο νεκρός όταν ήταν εν ζωή, αναπολώντας τις όμορφες στιγμές που έζησαν μαζί του. Τα τρόφιμα προσφέρονται και σε μορφή κεράσματος στους παρευρισκόμενους, πολλές φορές και με τη συνοδεία ποντιακής λύρας.
Ανάμεσα στα αρχαία ταφικά έθιμα, εκείνο που θα μπορούσε να συσχετισθεί με το ποντιακό ταφικό έθιμο, είναι της “Ημέρας των χύτρων”, όπου πίστευαν ότι την ημέρα εκείνη οι ψυχές ξαναγύριζαν στον επάνω κόσμο και βρίσκονταν αόρατες ανάμεσα στους ζωντανούς.
Κατά την τρίτη ημέρα της εορτής των Ανθεστηρίων στην Αθήνα, προς τιμήν του Διονύσου, πραγματοποιούνταν τα Υδροφόρια, εις ανάμνησιν όσων χάθηκαν στον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα.
Οι Αθηναίοι έριχναν αλεύρι από σιτάρι ζυμωμένο με μέλι προς τις χθόνιες θεότητες σε ένα χάσμα που υπήρχε στο τέμενος της Γης Ολυμπίας, το οποίο βρισκόταν στο ναό του Ολυμπίου Διός που είχε κατασκευάσει ο Δευκαλίωνας όταν ήρθε στην Αθήνα.
Κατά τη λήξη της τελετής, πίστευαν ότι οι ψυχές επέστρεφαν στον Κάτω Κόσμο, οπότε και φώναζαν: Θύραζε Κάρες ουκέτ’ Ανθεστήρια
Επίσης είχε βρεθεί λευκή λήκυθος (αγγείο) του 430 π.Χ. που κατασκευάζονταν στην Αττική στους ώριμους κλασικούς χρόνους και θεωρείται ότι απεικονίζει σκηνές από τελετουργίες σχετικές με ταφικά και επιμνημόσυνα έθιμα, φέρει παράσταση σχετική με το θάνατο.
Εικονίζονται δύο μορφές, ένας άνδρας και μία γυναίκα, που προσέρχονται σε ταφικό μνημείο, το οποίο στέκεται σε βάση με τρεις βαθμίδες. Στα σκαλοπάτια είναι τοποθετημένες δύο λήκυθοι και ένας κάνθαρος. Η γυναίκα, ντυμένη με μακρύ χιτώνα, απλώνει τα χέρια στο μνημείο, ενώ ο νεαρός άνδρας στέκεται στην άλλη πλευρά, τυλιγμένος σε καστανόμαυρο.
