Συνάθροιση και αποκλεισμός δρόμων,
η αναγκαιότητα και το όριο
Γράφει ο Γιώργος Φιλτσόγλου, Νομικός
Αναμφίβολα, ένα από τα πιο πολυσυζητημένα νομοσχέδια της θερινής περιόδου αποτέλεσε (και αποτελεί ακόμα), το νομοσχέδιο της κυβέρνησης που ρυθμίζει τις δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις. Ανεξάρτητα από την κρίση ως προς την συνταγματικότητα ή την αντισυνταγματικότητα ορισμένων διατάξεων, το νομοσχέδιο έδωσε στην κοινωνία την αφορμή να επαναπροσδιορίσει την έννοια του όρου “συνάθροιση” και επανέφερε το κρίσιμο ερώτημα: “πότε μια συνάθροιση επιτρέπεται να διακόπτει την κυκλοφορία”.
Πριν απαντήσουμε στο κρίσιμο αυτό ερώτημα, θα πρέπει να προσδιορίσουμε τον όρο συνάθροιση με βάση τις σύγχρονες εξελίξεις. Συγκεκριμένα, η διατύπωση του άρθρου 11 παρ.1 του ελληνικού Συντάγματος “οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνέρχονται ήσυχα και χωρίς όπλα”, για ιστορικούς και πολιτικούς λόγους συνδέει στο μυαλό της πλειοψηφίας των πολιτών τη συνάθροιση με τη διαδήλωση ή τη συγκέντρωση για πολιτική και κοινωνική έκφραση. Ωστόσο στη σύγχρονη εποχή η συνάθροιση, η κοινωνική έκφραση, μπορεί να πάρει και άλλες μορφές. Μια ολοένα αυξανόμενη τάση και στην Ελλάδα είναι πλέον τα λεγόμενα “flash mobs”, δηλαδή η αιφνιδιαστική εμφάνιση προσώπων από διαφορετικά σημεία, τα οποία συνενώνονται και εκφράζονται καλλιτεχνικά, συνήθως τραγουδώντας, παίζοντας μουσική και χορεύοντας. Τα flash mobs είναι πάντοτε προσχεδιασμένα από τους διοργανωτές, και πολλές φορές γνωστοποιούνται στον εκάστοτε αρμόδιο για την ασφάλεια του χώρου. Η μορφή αυτή καλλιτεχνικής έκφρασης, που συνήθως αποσκοπεί στο να εντυπωσιάσει τυχαίους περαστικούς, μπορεί να υπαχθεί στην έννοια του όρου συνάθροιση, έστω και αν προστατεύεται συνταγματικά και ως ελευθερία της τέχνης. Αντιθέτως δεν αποτελεί συνάθροιση ο τυχαίος συγχρωτισμός προσώπων, αλλά ούτε η συγκέντρωση προσώπων για εμπορικούς σκοπούς (βλ. υπαίθριες αγορές). Υποκατηγορία του όρου αποτελεί η διαδήλωση, δηλαδή η συνάθροιση, της οποίας ο τόπος μεταβάλλεται όσο περνάει ο χρόνος.
Σύνηθες χαρακτηριστικό της συνάθροισης είναι η παρεμπόδιση της άσκησης κάποιων άλλων δικαιωμάτων, κυρίως της οικονομικής ελευθερίας και της ελευθερίας των συγκοινωνιών. Η παρεμπόδιση είναι συνέπεια του δικαιώματος των συναθροιζομένων να επιλέγουν ελεύθερα τον τόπο, το χρόνο και το είδος της εκδήλωσης τους. Επομένως, καταρχήν η παρεμπόδιση των δικαιωμάτων των άλλων είναι επιτρεπτή, αρκεί να τηρούνται κάθε φορά κάποια όρια. Τα όρια μιας συνάθροισης κρίνονται πάντοτε κατά περίπτωση, ανάλογα με τις περιστάσεις, αλλά με το ίδιο εργαλείο, τη στάθμιση. Για να βρούμε λοιπόν αν μια συνάθροιση επιτρέπεται, βάζουμε σε μια νοητή “ζυγαριά” από τη μια το δικαίωμα των πολιτών να εκφραστούν και από την άλλη τα δικαιώματα που παρεμποδίζονται.
Έτσι λοιπόν για παράδειγμα μια πολυήμερη συγκέντρωση που κλείνει έναν κεντρικό δρόμο, μάλλον θα κριθεί παράνομη, αφού εξ’ ορισμού η συνάθροιση έχει προσωρινό χαρακτήρα. Μη επιτρεπτή θα χαρακτηριστεί και μια συνάθροιση, η οποία τυχαίνει να συμπίπτει με άλλες χρονικά και τοπικά, με αποτέλεσμα να κλείνει ολόκληρο το κέντρο μιας πόλης. Επίσης μη επιτρεπτή θα κριθεί και η λεγόμενη “αντισυνάθροιση”, δηλαδή η συγκέντρωση προσώπων με μοναδικό σκοπό να εμποδίσει τη συγκέντρωση κάποιων άλλων προσώπων. Απαγορευμένη είναι και η συγκέντρωση, η οποία απειλεί σοβαρά τη δημόσια υγεία, ή τη δημόσια ασφάλεια (λχ ο αποκλεισμός του μοναδικού δρόμου προς ένα νοσοκομείο). Οι έννοιες όμως αυτές είναι πολύ αόριστες και πρέπει να χρησιμοποιούνται με προσοχή. Αντιθέτως, μια συγκέντρωση, η οποία κλείνει το δρόμο για λίγα λεπτά (ή και ώρα) πρέπει να κρίνεται νόμιμη, ακόμα και αν ο δρόμος είναι κεντρικός και εμποδίζεται η κυκλοφορία. Νόμιμη θα είναι και μια συγκέντρωση, στο πλαίσιο της οποίας αποκλείεται για ορισμένο χρόνο η πρόσβαση των πολιτών σε εμπορικά καταστήματα και δημόσιες υπηρεσίες. Άλλωστε, ειδικά στη χώρα μας, για να ακουστεί η φωνή ορισμένων, θα πρέπει όλοι οι άλλοι να ξεφύγουν από τη συνηθισμένη ρουτίνα τους, να “ταλαιπωρηθούν” λίγο. Κάθε φορά όμως είναι απαραίτητο να έχουμε στο μυαλό μας αυτή τη νοητή ζυγαριά, που μας δείχνει μέχρι πού η ταλαιπωρία είναι επιβεβλημένη, μέχρι πού ανεκτή και μέχρι πού ανεπίτρεπτη.
Καταλήγοντας, θα πρέπει όλοι να εναρμονιστούμε στο κλίμα της εποχής μας και να διευρύνουμε τις περιπτώσεις που αποκαλούμε συνάθροιση. Άραγε αντιδράμε το ίδιο όταν βλέπουμε ανθρώπους να μας κλείνουν το δρόμο χορεύοντας και όταν φωνάζοντας συνθήματα; Όσον αφορά την δυσφορία μας, μια λύση θα ήταν να σκεφτούμε το λόγο που ορισμένοι συμπολίτες μας εκφράζονται με αυτόν τον τρόπο, και το τι θα κάναμε εμείς αν βρισκόμασταν στη θέση τους. Μπορούμε επίσης να αφιερώσουμε λίγα λεπτά για να συλλογιστούμε πώς βιώνουμε εμείς όσα μας στεναχωρούν και μας θυμώνουν. Έτσι θα περάσει και εποικοδομητικά η ώρα μέσα στο αυτοκίνητο…
