Τα σχολεία του Δοξάτου
Πνευματική και πολιτική προσφορά
του Δοξάτου στα χρόνια της τουρκοκρατίας
Το 1980 με πρωτοβουλία της Νομαρχίας Δράμας – με νομάρχη τον Αν. Νικολαϊδη – κυκλοφορεί ένα βιβλίο με τον τίτλο «ΔΡΑΜΙΝΑ ΧΡΟΝΙΚΑ». Ένα βιβλίο στο οποίο ο αναγνώστης συναντά κείμενα που αναφέρονται στην ιστορία μας, στη λαογραφία, στη Παιδεία, στη Οικονομία και άλλα ενδιαφέροντα, προβάλλοντας την δραστηριότητα του Νομού μας.
Στην έκδοση αυτή συνέβαλαν πολλοί φορείς του τόπου μας, επιχειρηματίες και κυρίως οι συμπολίτες μας που με τα κείμενά τους παραστάθηκαν στη προσπάθεια αυτή.
Στις 239 σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης κείμενα χρήσιμα, τα οποία δίνουν την εικόνα της πορείας του νομού μας σε πολλούς τομείς.
Στη σελίδα 113 και με τον παραπάνω τίτλο, συναντάμε ένα κείμενο που αναφέρεται στα σχολεία του Δοξάτου. Συντάκτης, ο αείμνηστος δήμαρχος Δοξάτου Χρ. Μαργαρίτης.
Ας δούμε τι γράφει:
«Το Δοξάτο φυτρωμένο ανάμεσα στον πλούσιο κάμπο της Δράμας – Φιλίππων, ευνοήθηκε για την ανάπτυξή του στα χρόνια της τουρκοκρατίας.
Έφθασε μάλιστα κατά τους τελευταίους αιώνες, κυρίως μετά τα 1600 να γίνει μια όμορφη και πλούσια κωμόπολη.
Θα προσπαθήσω να δώσω μια εικόνα της ζωής του, αυτής που έχει σχέση με την πνευματική και πολιτιστική προσφορά του, τον τελευταίο αιώνα της τουρκοκρατίας, μ΄ όσα στοιχεία έχω στη διάθεσή μου, μέχρι τη μεγάλη σφαγή του 1913.
Είναι μια δύσκολη αναδρομή, διότι τα στοιχεία που έχουμε είναι λίγα κι αυτά που υπάρχουν βρίσκονται σε διάφορα σπάνια βιβλία που χρειάζεται επιμονή και μακρόχρονη έρευνα για να τα βρει κανείς.
Οι κάτοικοι του Δοξάτου, φιλοπρόοδοι κι εργατικοί, με το πέρασμα του χρόνου υποσκελίζουν το τούρκικο στοιχείο, κι αυτό συμβαίνει κυρίως μετά την επανάσταση του 1821 και αναπτύσσουν δραστηριότητα, πνευματική και πολιτιστική αξιοζήλευτη.
Κείνο τον καιρό και μετά, ένα πλήθος από ταξιδιώτες κι εμπορευόμενους φωνασκούσαν καθημερινά στα χάνια και τα μαγαζιά του Δοξάτου κι ανάμεσα σ΄ αυτούς διέκρινε κανείς Έλληνες απ΄ τη Θεσσαλονίκη και τη λοιπή Μακεδονία που πήγαιναν για την Πόλη, Εβραίους, Αρμένηδες κι ανατολίτες κάθε λογής με τις γραφικές τους στολές, που έρχονταν στο Δοξάτο για δουλειές και σαν περαστικοί.
Όλος αυτός ο κόσμος έδινε έναν κοσμοπολίτικο τόνο στο Δοξάτο. Η τοποθεσία και το κλίμα του Δοξάτου είναι υπέροχα, τα δε κτίριά του όμορφα με το Μακεδονίτικο ρυθμό τους.
Έρχονται και εγκαθίστανται πολλές οικογένειες από τη Δυτική Μακεδονία τη Σιάτιστα κυρίως, από τα Μακεδονοχώρια της Χαλκιδικής και τη γύρω περιοχή.
Κτίζονται μεγάλα και όμορφα αρχοντόσπιτα από δυτικομακεδόνες τεχνίτες και σ΄ αυτόν που έρχεται για πρώτη φορά στο Δοξάτο του δημιουργεί την εντύπωση πόλεως μεγάλης.
Ο πληθυσμός του αυξάνει, όπως αυξάνει και το εισόδημα από την πώληση καπνού.
Οι έμποροι του Δοξάτου, αναλαμβάνουν την εμπορία του καπνού και με εμπορικούς οίκους του εξωτερικού, και η διακίνηση του προϊόντος γίνεται από το λιμάνι της Καβάλας.
Το Δοξάτο γίνεται ένα σημαντικό κέντρο στην περιοχή της Αν. Μακεδονίας και μετά το μεγάλο ξεσηκωμό του Γένους, προκόβει σ΄ όλους τους τομείς.
Επικεφαλής, στη δημιουργική αυτή προσπάθεια των φιλοπροόδων κατοίκων, είναι η δημογεροντία που αποτελείται από εξέχουσες προσωπικότητες.
Τα καθήκοντά τους, στην Ελληνορθόδοξη Κοινότητα ήταν πολλά και ποικίλα.
Η σπουδαιότερη όμως φροντίδα της, ήταν η μόρφωση των νέων, η απονομή της δικαιοσύνης ανάμεσα στους ορθοδόξους, οι δικαιοπραξίες κ.ά.
Η δημογεροντία αναγνώριζε σαν φυσικό προϊστάμενο, μόνο τον Μητροπολίτη, ο οποίος είχε ορισμένα αναγνωρισμένα και από την Πύλη, προνόμια.
Εκτός όμως από τις παραπάνω δραστηριότητες, η δημογεροντία, έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον και για τα διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα που έρχονταν στο φως από τους κατοίκους.
Γι αυτή τη δραστηριότητα, η Αρχαιολογική Εταιρεία Αθηνών, στέλνει τα συγχαρητήριά της το 1870 και εκφράζει τις ευχαριστίες της για τις φιλοπρόοδες και εθνικές της προσπάθειες.
Γύρω στα 1865-70, ιδρύεται η Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών, η οποία προσφέρει κάθε βοήθεια στους πάσχοντες και αργότερα, στη διάρκεια του Μακεδονικού αγώνα ,κατασκευάζει τα ρούχα για τους Μακεδονομάχους του Καπετάν Τζάρα, που δρούσαν στη περιοχή μας.
Το 1874, ιδρύεται και η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα « ΟΙ ΦΙΛΙΠΠΟΙ» που συνεχίζει μέχρι σήμερα τη δράση της, σαν φιλοπροοδευτικός και γυμναστικός σύλλογος.
Η Αδελφότητα αυτή, διατηρούσε, ένα καλό οργανωμένο αναγνωστήριο, στο οποίο σύχναζαν όλοι σχεδόν οι νέοι.
Το αναγνωστήριο ήταν ένα τριώροφο κτίριο, δίπλα ακριβώς από το ιερό της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου.
Στον πρώτο όροφο, υπήρχε και μία λέσχη-καφενείο, που αργότερα θα παίξει σπουδαίο ρόλο στον Μακεδονικό Αγώνα.
Εδώ επίσης στεγάζονταν η Φιλαρμονική και το περίφημο συγκρότημα της Μαντολινάτας, που άφησε εποχή.
Το μεγαλοπρεπές αυτό «Αναγνωστήριο», όπως το έλεγαν οι Δοξατινοί, κατεδαφίστηκε από τους βουλγάρους το 1943.
Η οικονομική ευρωστία των κατοίκων Δοξάτου και γενικά η όλη της δραστηριότητα προκαλεί το θαυμασμό των ξένων και το φθόνο των Τούρκων.
Η εθνική γιορτή της 25ης Μαρτίου, αποτελούσε το πιο σπουδαίο γεγονός και οι Δοξατινοί, εκμεταλλεύονταν την ευκαιρία αυτή για να εκδηλώσουν τα εθνικά τους αισθήματα.
Τα παιδιά του σχολείου, ντυμένα με τις εθνικές στολές, τραγουδούσαν τα θούρια όπως, το «Μαύρη η νύχτα στα βουνά», το «Ω λυγερόν και κοπτερόν σπαθί μου» τον εθνικό μας ύμνο και άλλα.
Το Σχολείον ήταν καταστόλιστο από Ελληνικές σημαίες, χωρίς να τολμούν οι Τούρκοι ν’ αντιδράσουν.
Νωχελείς και ράθυμοι οι Τούρκοι κατά τους χρόνους αυτούς της παρακμής τους, αδιαφορούσαν για το ξύπνημα των ραγιάδων, οι δε αρχές τους, διαβρωμένες απ’ το «μπαχτσίς» των γκιαούρηδων, έκαναν τα «στραβά μάτια».
Φτάνανε μάλιστα πολλές φορές κι αυτοί οι Τούρκοι, να καταφεύγουν στη δημογεροντία για να λύσουν τις διαφορές τους.
Δυναμική και κυρίαρχη μορφή στα χρόνια αυτά είναι ο Χατζή – Χριστόδουλος Αργυρίου ή Αργυριάδης.
Είναι ο πρώτος οικονομικός παράγοντας του Δοξάτου και της περιοχής όπως αργότερα κι ο γιος του, Γεώργιος ή Τζώρτζης Αργυριάδης.
Ο Μητροπολίτης Καβάλας Χρυσόστομος, κι αργότερα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, που το 1902 ήταν Αρχιδιάκονος στη Μητρόπολη Δράμας, λέει ότι «την εποχήν εκείνην, η κωμόπολις του Δοξάτου, ευρίσκετο εις τοιαύτην οικονομικήν ακμήν, ώστε πολλαί οικογένειαι ως αι των Αναστασίου Χατζή-Βασιλείου, του Χριστοδούλου κ.λ.π. έζων εν πάση ευμαρεία και ευρωπαϊκή χλιδή και πολυτέλεια».
Είναι πράγματι συγκινητική η δημιουργική αυτή προσπάθεια των Δοξατινών, που μέσα στην πολύχρονη σκλαβιά, κατόρθωσαν να φθάσουν στο ζηλευτό αυτό σημείο προόδου.
Το 1906, περνά απ΄ το Δοξάτο ο Γεώργιος Χατζηκυριάκος, επιθεωρητής των Ελληνικών Σχολείων και πράκτορας του Μακεδονικού Κομιτάτου.
Οι πληροφορίες που συγκέντρωσε και οι μαρτυρίες του από τα μέρη αυτά, αποτελούν πολύτιμη πηγή.
Για το Δοξάτο γράφει τα εξής:
«Βαίνομεν θυμήρεις επί της ωραίας μεταξύ Δράμας και Καβάλας, αμαξιτής οδού, διερχόμενοι μετά ώρας οδοιπορίαν, δια την όψιν πόλεως, ως εκ των καλών και ευπρεπών αυτής οικιών εχούσης κώμης Δοξάτου, ευημερούσης εκ της καλλιεργείας και εμπορίας του καπνού, έν ή θάλλει και προάγεται δια της Ελληνικής Παιδείας, μία των σημαντικοτέρων Ελληνορθοδόξων Κοινοτήτων».
Σε άλλη περιγραφή του, λέει τα εξής πιο διαφωτιστικά.
«Εκ των κλεινών των Φιλίππων ερειπίων, επί ώραν αμαξοδρομών, παρέρχομαι μικράν οθωμανικήν κώμην και μετ΄αδείαν εισέρχομαι εις το εύφημον Δοξάτον το οποίον διχοτομεί η αμαξιτή οδός, αποτελούσα και την κεντρικήν αυτού οδόν, επί της οποίας η αγορά, η εκκλησία, το σχολείον.
Το Δοξάτον εις το τον εισερχόμενον το πρώτον, φαίνεται ως πόλις. Το ευρύ και ευθύ της οδού και το ευπρεπές των οικιών, τοιαύτην όψιν εμφαίνουσιν.
Ένθεν μεν το ευφυές της τοποθεσίας, ως προς την καλλιέργειαν του καπνού ένθεν δε το κεντρικόν αυτού, ως προς την προμήθειαν καπνού, εξ όλης της περιχώρου εις τους μεγάλους της Καβάλας καπνοσυλλέκτας, προσεπόρισαν αυτώ οικονομικήν ισχύν και πρόοδον και ανέδειξαν, το δεύτερον ιδίως οίκους ευπορούντας και εις την Κοινότητα ευεξίαν προσδίδοντας.
Επί της οδού πόλη του περιβόλου εις το μέσον του οποίου ίδρυται η εκκλησία σεμνοπρεπής και διακεκοσμημένη και παρ΄ αυτή το ογκώδες κωδωνοστάσιον.
Εν τω περιβόλω του Ναού και επί της οδού, το Σχολείον των αρρένων, πλήρες εξατάξιον αστικόν σχολείον. Περαιτέρω, όπισθεν της εκκλησίας, επί εγκαρσίας οδού πεντατάξιον Παρθεναγωγείον μετά Νηπιαγωγείου».
Μία άλλη μαρτυρία σημαντική, που έχουμε για τα σχολεία του Δοξάτου, είναι της Μαρίας Χατζή-Καλού.
Η Χατζή-Καλού, καταγόταν από την Κεφαλλονιά και στάλθηκε στην υπόδουλε Μακεδονία για να διαπιστώσει τις εκπαιδευτικές ανάγκες των κατοίκων και την εν γένει δραστηριότητά τους.
Στο βιβλίο που εξέδωσε το 1909, ως εξής περιγράφει την κατάσταση στο Δοξάτο.
« Μετά δεκαήμερον εν Καβάλα διαμονήν, επανέκαμψα εις την ωραίαν και εμπορικήν κωμόπολιν Δοξάτον».
Οι κάτοικοι του Δοξάτου επιδίδονται εις το καπνεμπόριον και εν γένειδυνάμεθα να είπωμεν ότι τα περισσότερα καπνά της περιφερείας παραδίδονται εις Καβάλαν, μέσω των εμπόρων του Δοξάτου.
Τα εκπαιδευτήρια είναι νεόδμητα, εδαπανήθησαν άνω των 5.000 λιρών προς ανέγερσιν, υπό την αυστηράν επίβλεψιν των ιθυνόντων, τα πράγματα της κοινότητος.
Έχει αύτη πάντοτε άριστον προσωπικόν διδασκάλων και διδασκαλισσών, διδασκομένων όλων των μαθημάτων τελείως, ιδίως δε χρησιμοποιούσιν, ως μέσον κατάλληλον διδαχής και ηρωικά άσματα προς ανάπτυξιν του θέρρους και των αισθημάτων προς την πατρίδα.
Διατηρούσι Γυμναστήριον καλώς διοργανωμένον με κατάλληλον γυμναστήν. Διατηρούσιν όμιλον μουσικόν καλώς καταρτισμένον και όμιλον δραματικόν. Τα δύο σωματεία αδελφικά συνεργάζονται από καιρού εις καιρόν, δίδονται παραστάσεις επί σκηνής, παριστάνονται δε διάφορα εθνικά και ηρωικά δράματα, λαμβανουσών μέρος εις τας παραστάσεις και δεσποινίδων.
Τα εκ των παραστάσεων προερχόμενα χρήματα χρησιμεύουν πάντοτε δια ιερούς σκοπούς.
Αι κυρίαι διατηρούσι φιλόπτωχον αδελφότητα, καλώς κατηρτισμένην εξ ής πολλοί των πασχόντων αδελφών ευρίσκουσι υποστήριξιν και περίθαλψιν.
Εν γένει παρατηρείται αγάπη και αφοσίωσις προς κοινωφελή και προοδευτικά έργα».
Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς άρχισε να λειτουργεί το Ελληνικό σχολείο στο Δοξάτο, αλλά είναι γνωστό ότι το 1876, υπήρχε Αρρεναγωγείο και το 1878 – 79 λειτουργούσε παρθεναγωγείο, με 250 μαθητές, 127 νήπια και 9 (εννέα) δασκάλους συνολικά.
Όπως ανέφερα και παραπάνω, τα σχολεία βρίσκονταν απ΄ την πίσω πλευρά της σημερινής εκκλησίας, κοντά στην αγορά και με τον καιρό δεν ήταν σε θέση να εξυπηρετήσουν τις αυξανόμενες ανάγκες.
Στις αρχές του αιώνα μας, η ανάγκη για την μεταστέγαση των σχολείων έγινε πιο επιτακτική.
Η Δημογροντία παρακάλεσε τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο τον μετέπειτα Εθνομάρτυρα Σμύρνης να στείλει στο Δοξάτο, τον Αρχιδιάκονο της Μητροπόλεως Θεμιστικλή Χατζή-Σταύρου, αργότερα Μητροπολίτη Καβάλας και Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο, για να πάρουν σχετικές αποφάσεις, ώστε να προχωρήσουν στην ανέγερση νέων εκπαιδευτηρίων.
Στη σύσκεψη που έγινε το 1907, αποφασίστηκε και επιβλήθηκε ειδική φορολογία στον καπνό και υπογράφηκε και σχετικό πρακτικό.
Η ιδέα του Εράνου, απορρίφθηκε γιατί θεωρήθηκε, ότι δεν θα συγκεντρώνονταν σε λίγο χρόνο τα χρήματα που ήταν αναγκαία για την αποπεράτωση των Εκπαιδευτηρίων.
Οι Τούρκοι όμως, «φθονήσαντες», όπως λέει ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος, την εκπολιτιστικήν ταύτην κίνησιν, κατήγγειλαν εις την Νομαρχίαν Δράμας, την επιβολήν της φορολογίας, χαρακτηρίσαντες ταύτην ως παράνομον, ότι της φορολογίας επιβαλλομένης μόνον δι’ Αυτοκρατορικού Διατάγματος.
Εξεδόθη λοιπόν, συνεχίζει ο Χρυσόστομος κατ΄ εμού ένταλμα προφυλακίσεως και ότε απεχώρουν της συνεδρίας του Διοικητικού λεγομένου Συμβουλίου, συνελήφθην εις τον περίβολον της Νοαμαρχίας και ενεκλείσθην εις την φυλακήν, εξ ής διήμερον απελύθην, κατόπιν ενεργειών του Πατριαρχείου, βασισθεισών επί των διατάξεων του φιρμανίου του δοθέντος εις τον Μητροπολίτην, καθ’ άς δικαίωμα αυτού είναι να φορολογεί τους Χριστιανούς προς συντέλεσιν έργων Θρησκευτικών, Εκπαιδευτικών και Φιλανθρωπικών.
Ούτως, εξασφαλισθείσης της δαπάνης οικοδομήθη το μέχρι σήμερα σωζόμενον μεγαλοπρεπές Σχολείον Δοξάτου, μνημείον της φιλομουσίας των πολλά παθόντων και τρις σφαγιασθέντων φιλογενεστάτων Ελλήνων της κωμοπόλεως ταύτης».
Εκτός από την φορολογίαν του καπνού, φαίνεται πως η Κοινότης είχε συνάψει και σχετικό δάνειο από το Υμα της Τραπέζης Αθηνών, της Καβάλας. Αυτό προκύπτει από ένα πρακτικό του Δημοτικού Συμβουλίου, της 27ης Νοεμβρίου 1913, « περί αιτήσεως παρά της Σεβαστής Κυβερνήσεως, όπως χορηγηθεί το εξ εισπράξεως πωληθέντων καπνών αδεσπότων κατά το θέρος ποσόν προς απόσβεσιν του προς την εν Καβάλα Τράπεζαν Αθηνών οφειλομένου σχολικού χρέους της Κοινότητος.
Για το σκοπό δε αυτόν, ορίστηκε και επιτροπή, από τους Αθ. Αδαμαντίδην, Δημ. Χατζηδημητρίου, Ανδρέα Τζήμο και Αθανάσιο Γεωργιάδη, που θα ενεργούσαν ως πληρεξούσιοι της Κοινότητος.
Το σχολείο ήταν έτοιμο το 1910, νε δεχθεί τους πρώτους μαθητές, στην κεντρική δε πύλη και πάνω ακριβώς υπάρχει εντειχισμένη πλάκα που γράφει: « Εκπαιδευτήρια Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Δοξάτου 1908 – 1910». Το σχολείο υψώνεται και σήμερα με μεγαλοπρέπεια στην είσοδο του Δοξάτου από την πλευρά της Δράμας. Το κτίριο έχει δύο ορόφους και ένα ισόγειο που χρησιμεύει για αποθήκη, στη στέγη του δε κατασκευάστηκαν και ειδικά δωμάτια «τουμπέδες όπως τους έλεγαν, για τη διαμονή των δημοδιδασκάλων.
Σήμερον οι τουμπέδες αυτοί δεν υπάρχουν. Καταστράφηκαν από την πυρπόληση του Δοξάτου το 1913.
Θα τελειώσω το σημείωμα αυτό μ’ ένα; Χαρακτηριστικό επεισόδιο, που αξίζει να γίνει γνωστό, μεταξύ του Μητροπολίτη Δράμας και μετέπειτα Σμύρνης Χρυσοομου και του τότε Τούρκου διοικητή της Μακεδονίας Χιλμή Πασά.
Την εποχή που το σχολείο είχε τελειώσει έτυχε να περάσει από το Δοξάτο, ο Χιλμή πασάς, πηγαίνοντας για την Καβάλα. Σταμάτησε λίγο στο Δοξάτο και θέλησε να πληροφορηθεί για τα προβλήματα των Τούρκων και των Ελλήνων. Όταν έμπαινε στο Δοξάτο, από τη Δράμα, είδε το μεγαλοπρεπές Σχολείο και του προξένησε μεγάλη εντύπωση ο όγκος του και ο χρωματισμός του. Είχε δε το σχολείο και μια ιδιομορφία. Σχημάτιζε ένα μεγάλο ΄Εψιλον, που θύμιζε Ελλάδα και ήταν βαμμένο με τα Ελληνικά χρώματα.
Το γεγονός αυτό δεν άρεσε στον Χιλμή πασά, κάλεσε την δημογεροντία του Δοξάτου και τους σύστησε ν’ αλλάξουν τα χρώματα. Οι δημογέροντες του απάντησαν, πως αρμόδιος για το ζήτημα αυτό ήταν ο Μητροπολίτης Δράμας, τον οποίον έπρεπε να ρωτήσουν. Ο Μητροπολίτης Δράμας αφού ενημερώθηκε σχετικά απάντησε αργότερα από την εφημερίδα της Θεσσαλονίκης «Νέα Αλήθεια» προς τον Χιλμή πασά.
Έγραφε ο Μητροπολίτης:
«Ο Διοικητής της Μακεδονίας, εξοχότατος Χιλμή πασάς, δεν θέλει το σχολείο του Δοξάτου να έχει Ελληνικά χρώματα. Μα τον ουρανό, πως θα τον βάψουμε».
Έτσι έληξε το μικρό αυτό επεισόδιο χωρίς να δοθεί συνέχεια.
Προσπάθησα να δώσω μερικά στοιχεία που να δίνουν μια εικόνα της μεγάλης προσπάθειας που κατέβαλαν οι Δοξατινοί κατά τους μαύρους χρόνους της δουλείας. Η προσπάθεια αυτή δεν ήταν καθόλου μικρή, αν αναλογισθούμε εποχή και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγινε».
ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ
ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΔΟΞΑΤΟΥ
