Συμβολή στην Ιστορία της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης
Τα Σχολεία της Χαριτωμένης του Νομού Δράμας κατά την Τουρκοκρατία
Γράφει ο Ευάγγελος Γ. Καρσανίδης
Σχολικός Σύμβουλος ε.τ.
Σε απόσταση 28 περίπου χιλιομέτρων δυτικά της Δράμας βρίσκεται η Χαριτωμένη ή Ρεσίλοβο και Ροσίλωβο, όπως ήταν γνωστή επί Τουρκοκρατίας. Υπαγόταν διοικητικά στην πολιτική υποδιοίκηση του καζά (επαρχίας) Ζίχνης του σαντζακιού (νομού) Σερρών και εκκλησιαστικά στη δικαιοδοσία της ενιαίας τότε Μητρόπολης Δράμας και Ζιχνών. Σήμερα αποτελεί Δημοτικό Διαμέρισμα του διευρυμένου Δήμου Προσοτσάνης και απέχει από την έδρα του Δήμου 13 περίπου χιλιόμετρα με την οποία συνδέεται με αυτοκινητόδρομο.
Στο παλαιότερο χειρόγραφο (Βρέβιον) της Μονής της Παναγίας Αχειροποιήτου του Παγγαίου ( Εικοσιφοίνισσας ή Κοσίνιτσας) αναφέρεται ως «χωρίον ‘ρασίλωβου», με αριθμό καταγραφής D116. Η περιοχή της Χαριτωμένης δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά, αλλά κατά το παρελθόν είχε εντοπισθεί αρχαίος οικισμός και μνημεία ρωμαϊκών και παλαιοχριστιανικών χρόνων. Η παλαιότερη αναφορά της σε γραπτή πηγή είναι σε οθωμανικό κατάστιχο του 1454/55 με πληθυσμό 5 μουσουλμάνων και 381 χριστιανών κατοίκων βεβαιώνοντας έμμεσα και την ύπαρξη βυζαντινού οικισμού στην ίδια θέση. Έναν αιώνα αργότερα, αναφέρεται σε άλλο οθωμανικό κατάστιχο του 1569/70, ως ακμαίος μικτός οικισμός (Μ. Παρχαρίδου – Αναγνώστου, Θεσσαλονίκη 2009) . Το 1876, κατά τον Ι. Παπακωστόπουλο που την αναφέρει ως Ρεσίλοβα, είχε 65 βουλγαρόφωνες οικογένειες. Να θυμίσουμε εδώ ότι αυτοί οι βουλγαρόφωνοι, ήταν γνήσιοι Έλληνες και ότι η γλώσσα που μιλούσαν κακώς απετέλεσε για μερικούς κριτήριο για την εθνικότητά τους. Για τον μητροπολίτη Δράμας Χρυσόστομο με τον οποίο συμφωνούσε στο σύνολό της η δημογεροντία της ορθόδοξης κοινότητας της Δράμας, η προσήλωση στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και η φοίτηση σε ελληνόγλωσσα σχολεία- και όχι η γλώσσα- αποτελούσαν συστατικά στοιχεία του Ελληνικού φρονήματος. (Το Αρχείον του Εθνομάρτυρος Δράμας- Σμύρνης Χρυσοστόμου, τόμος πρώτος , Αθήνα 2000).
Σε συνάφεια με το όλο θέμα των σλαβόφωνων πληθυσμών και με το πρόβλημα ποια ήταν η εθνική συνείδησή τους τοποθετείται και η από 30 Δεκεμβρίου 1876 έκθεση του Έλληνα Γενικού Προξένου Θεσσαλονίκης Κ. Βατικιώτη, ο οποίος τόνιζε, ανάμεσα στα άλλα, και τα εξής: «Οι βουλγαρόφωνοι ούτοι ελληνίζουσι επί τοσούτον ώστε και εν τη Εκκλησία και εν τω σχολείω και ως γραφομένην γλώσσαν έχουσι την ελληνικήν και πιστοί ενέμειναν εις το Πατριαρχείον και τον Ελληνισμόν […] Απόδειξη τρανή, σε σχέση με το προκείμενο, αποτελούν οι πολυάριθμοι σλαβόφωνοι μακεδονομάχοι που πολέμησαν με φανατισμό τους «ομόγλωσσούς» τους του βουλγαρικού κομιτάτου. Δικαιολογημένα λοιπόν και ο Κων. Βαβούσκος, ομότ. Καθηγητής του ΑΠΘ, Ακαδημαϊκός και Πρόεδρος της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, σε διάλεξή του στο Δημαρχείο της γερμανικής πόλης Dortmund (Eφημ. «Δυτική Μακεδονία», της 19-2-1991) σημείωνε ότι «… από τους σλαβόφωνους βγήκαν οι καλύτεροι μακεδονομάχοι μας και από τους βλαχόφωνους οι μεγαλύτεροι ευεργέται του έθνους».
Από επιτόπιες έρευνες που πραγματοποιήσαμε στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργεου Εξωτερικών* για έγγραφα σχετικά με την εκπαίδευση στις επαρχίες Δράμας και Ζιχνών κατά την Τουρκοκρατία, βρήκαμε ανάμεσα σε άλλα και μια αδημοσίευτη έκθεση, άγνωστη στους μελετητές, η οποία διαφωτίζει μιαν σχετικά άγνωστη πτυχή της ιστορίας της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης στην περιοχή μας. Η έκθεση , η οποία υπογράφεται από τον υποπρόξενό μας στην Καβάλα Α. Τσιμπουράκη, και υποβάλλεται στο Υπουργείο Εξωτερικών, στις 30 Δεκεμβρίου 1885, αναφέρει το χωριό ως ‘ρασίλοβα με 350 σλαβόφωνους Έλληνες κατοίκους.
Συνεχίζοντας την έρευνά μας στο παραπάνω Αρχείο βρήκαμε μαζί με την έκθεση και έναν στατιστικό εκπαιδευτικό πίνακα της Περιφέρειας του υποπροξενείου Καβάλας που υποβλήθηκε στο Υπουργείο Εξωτερικών, στις 30 Δεκεμβρίου 1885. Στο έγγραφο αυτό διαβάζουμε :
«Προς
Το επί των Εξωτερικών Σ. Υπουργείον
Συμφώνως προς την υπ’αριθ. 1228 εμπιστευτικήν του
Σ. Υπουργείου διαταγή λαμβάνω την
τιμήν να υποβάλλω αυτώ εγκλείστως στατιστικόν εκπαιδευτικόν
πίνακα της περιφερείας του Υποπροξενείου τούτου.
Ευπειθέστατος
Ο Υποπρόξενος
Α. Τσιμπουράκης».
Διευκρινίζουμε εδώ ότι στον παραπάνω πίνακα αναφέρεται μόνο ο συνολικός αριθμός , μαθητών, μαθητριών και νηπίων κατά πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά.
(Α.Υ.Ε., φάκ. 1885/ΑΒΕ, 1, έγγρ. αρ. 436/30.12.1885 του υποπροξενείου Καβάλας).
Επισημαίνουμε ακόμη ότι η κατάταξη των διαφόρων σχολείων κάθε τόπου κατά είδος δεν ήταν εύκολη, γιατί, όπως ξέρουμε, την εποχή εκείνη στις τουρκοκρατούμενες περιοχές δεν ίσχυε ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα. Το είδος των σχολείων, το πρόγραμμα διδασκαλίας κτλ. διέφεραν πολλές φορές από πόλη σε πόλη ή από περιοχή σε περιοχή. Έτσι μια αστική σχολή ή ένα παρθεναγωγείο μιας πόλης ή χωριού μπορεί να ήταν κατά πολύ ανώτερο από ένα όμοιο σχολείο μιας άλλης πόλης ή χωριού, πράγμα που δεν είναι εύκολο να διευκρινιστεί μέσα από το στατιστικό πίνακα. Σύμφωνα λοιπόν με τον παραπάνω εκπαιδευτικό πίνακα του υποπροξενείου Καβάλας, η εικόνα που παρουσίαζε η ελληνική εκπαίδευση το 1885 στον καζά Ζίχνης ήταν η εξής: δημοτικά σχολεία 9, γραμματοδιδασκαλεία 11, παρθεναγωγεία 2 και νηπιαγωγεία 7. Σύνολο σχολείων: 29 και αριθμός μαθητών 1.315.
Σύμφωνα τώρα με έναν άλλο στατιστικό πίνακα για την εθνοθρησκευτική σύνθεση του πληθυσμού της περιφέρειας του υποπροξενείου Καβάλας που υποβλήθηκε στο Υπουργείο Εξωτερικών το 1885, για τον καζά Ζίχνης καταγράφονται σε σύνολο 33 χωριών 13.850 Έλληνες, 5.575 Οθωμανοί, 8.825 Βούλγαροι ορθόδοξοι και 500 Αθίγγανοι.
Από τους παραπάνω δύο πίνακες του υποπροξενείου Καβάλας γίνεται φανερό ότι κατά το έτος 1885 σε 4 χωριά του καζά Ζίχνης- σ’ αυτά συμπεριλαμβάνεται και η Χαριτωμένη (Ρεσίλοβο)- δε λειτουργούσαν ελληνικά σχολεία για πολλούς και διάφορους λόγους τους οποίους δημοσιεύσαμε σε άλλα άρθρα κατά το παρελθόν αλλά και στο βιβλίο μου με τίτλο: «Η εκπαίδευση στις επαρχίες Δράμας και Ζιχνών κατά την Τουρκοκρατία 1840-1913», Β΄ έκδοση ΔΕΚΠΟΤΑ του Δήμου Δράμας, Δράμα 2016.
Συνεχίζοντας την έρευνά μας στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών βρήκαμε ακόμη έναν «Πίνακα Γενικό των συνδρομών της εν Αθήναις Επιτροπής προς ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας κατά την περιφέρειαν του προξενείου Σερρών διά το σχολικόν έτος 1890-1891». Στον πίνακα αυτό διαβάζουμε: «Συνδρομή υπέρ σχολείου και παρθεναγωγείου Ρεσίλοβου, λίρες οθωμανικές 6». Σε άλλο έγγραφο διαβάζουμε : «Συνδρομή υπέρ Νηπιαγωγείου Ροσούλοβου, λίρες οθωμανικές 5». Από παρόμοιο έγγραφο μαθαίνουμε ότι κατά το σχολικό έτος 1888-1889 στο Ρεσύλοβο (Χαριτωμένη) υπηρετούσε ο διδάσκαλος Γ. Τριανταφυλλίδης, ο μισθός του οποίου ήταν 2 λίρες ** οθωμανικές την τετραμηνία.
Από τα παραπάνω έγγραφα μαθαίνουμε ότι το σχολείο της Χαριτωμένης (Ρεσίλοβου), καθώς και όλα τα σχολεία της Μητρόπολης Δράμας και Ζιχνών επιχορηγούνταν από την ελεύθερη Ελλάδα, μέσω των προξενείων μας στη Καβάλα και στις Σέρρες, με το αιτιολογικό ότι τα σχολεία μας στην περιοχή αυτή αντιμετώπιζαν άμεσο τον κίνδυνο της Εξαρχικής διείσδυσης προς Νότο. Για το λόγο αυτό οι οικονομικές ενισχύσεις των σχολείων από το επίσημο ελληνικό κράτος δεν ήταν σπάνιες. Άλλωστε υπαγορεύονταν από το γενικότερο πνεύμα της Εξωτερικής πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας η οποία στο έργο των σχολείων εύρισκε τον καλύτερο εκφραστή της. Το σχολείο, εξάλλου, κατά την εποχή αυτή των σκληρών εθνικών αγώνων αποτελούσε το μοναδικό ισχυρό έρεισμα για την αναχαίτιση των ξένων προπαγανδών ιδιαίτερα στην μαρτυρική αυτή περιοχή μας όπου «ουδέν άλλο ατυχώς δυνάμεθα να αντιτάξωμεν αυτοίς, ειμή την πνευματικήν και ηθικήν ημών υπεροχήν, ταύτην δε μόνη η εν τοις Σχολείοις παρεχομένη υγιής και εθνοπρεπής μόρφωσις απεργάζεται», όπως σωστά μαρτυρούν οι αρχειακές πηγές.
Σήμερα δεν έχουμε αρκετές πληροφορίες για την ύπαρξη και λειτουργία ελληνικού σχολείου στο Ρεσίλοβο (Χαριτωμένη), παρ’ όλα αυτά φαίνεται ότι το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και συγκεκριμένα κατά το έτος 1888 λειτουργούσε ήδη εκεί ένα ελληνικό σχολείο. Για την περίοδο πριν από το 1888 οι πηγές σιωπούν. Πάντως το πιο πιθανό είναι ότι ο ακριβής χρόνος λειτουργίας του σχολείου δεν πρέπει ν’ απέχει χρονικά από το 1888, αν λάβουμε υπόψη μας ότι η εκπαιδευτική δραστηριότητα στη Μακεδονία άρχισε μετά τα προνόμια που κέρδισαν οι υπόδουλοι χριστιανικοί λαοί της οθωμανικής αυτοκρατορίας από την έκδοση του περίφημου Χάτι Χουμαγιούν το 1856. Τα προνόμια αυτά βοήθησαν τις ελληνικές Κοινότητες αφού, με την έκδοση των συνταγματικών μεταρρυθμίσεων του Χάτι Χουμαγιούν (1856), πέρα από τα άλλα οφέλη , αναγνωρίστηκε το δικαίωμα όλων των Κοινοτήτων να ιδρύουν σχολεία ή να αναβαθμίσουν, όσα προϋπήρχαν.
Η επόμενη γραπτή μαρτυρία για τη λειτουργία ελληνικού σχολείου στη Χαριτωμένη (Ρεσίλοβο) προέρχεται από στατιστικό πίνακα των ελληνικών σχολείων που λειτουργούσαν κατά το σχολικό έτος 1894-1895 στα βιλαέτια της Θεσσαλονίκης και των Βιτωλίων της Μακεδονίας, από την οποία μαθαίνουμε για την κατάσταση της εκπαίδευσης που επικρατούσε στη Δράμα και στη γύρω περιοχή της. Από τον πίνακα αυτόν προκύπτει ότι κατά το σχολικό έτος 1894-1895 λειτουργούσε στο χωριό ένα γραμματοδιδασκαλείο με 30 μαθητές και 1 δάσκαλο. Η ετήσια δαπάνη συντήρησης του σχολείου για τη χρονιά αυτή ανερχόταν στο ποσό των 414 γαλλικών φράγκων.
Στις αρχές του 20ου αιώνα και συγκεκριμένα το 1905, σύμφωνα με έναν εθνογραφικό χάρτη πληθυσμού στους καζάδες Δράμας, Σερρών, Μελενίκου και Ελευθερουπόλεως που υποβλήθηκε από το υποπροξενείο μας στην Καβάλα προς το Υπουργείο Εξωτερικών το Ρεσίλοβο (Χαριτωμένη) είχε: α) οικίες Ελλήνων ορθοδόξων 36 με 140 Έλληνες κατοίκους και β) οικίες Τούρκων 95 με 405 Τούρκους κατοίκους(Α.Υ.Ε., φάκ. 1905/ΚΒ΄ Εθνογραφικός χάρτης Μακεδονίας», έγγρ. αρ. 88/22.2.1905).
Τέλος, στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, και συγκεκριμένα κατά το σχολικό έτος 1910-1911 η Χαριτωμένη είχε: α) Οικίες ορθοδόξων 37, οικογένειες 44, Ψυχές 245. Σχολείο μικτό τετρατάξιο στο οποίο διδάσκονταν 16 μαθητές και 19 μαθήτριες από 1 δάσκαλο, ιερέα δε 1. β) Τουρκικές οικογένειες 87, ψυχές 448. Γλώσσα η Ελληνική και η Τουρκική ( Λάζ. Χαρισιάδης, «Επαρχία Δράμας- Στατιστική…, του 1910-1911», ΜΗΠΣ Ε΄ (1912) 198-205)
* Σύμφωνα με τον εσωτερικό Κανονισμό του Ιστορικού Αρχείου του Υπουργείου Εξωτερικών, άρθρο 9, η συντομογραφία του Αρχείου έχει καθιερωθεί ακόμη και για τις ξενόγλωσσες εκδόσεις ως Α.Υ.Ε. (= Αρχείο Υπουργείο Εξωτερικών) ή ως Δ.Ι.Α.Υ.Ε. (= Διπλωματικό Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών).
**Τουρκική (οθωματική) λίρα: Νόμισμα διαιρούμενο σε 100 γρόσια των σαράντα παράδων έκαστο. Για μεγάλο χρονικό διάστημα το 19ο αιώνα και μέχρι το 1914 η τουρκική λίρα ισοδυναμούσε με 23 περίπου δραχμές.
Εικ. 1. Α.Υ.Ε., φάκ. 1890/Α.Α.Κ., Α1-3. Μακεδονικά. «Πίναξ Γενικός των συνδρομών της εν Αθήναις Επιτροπής προς ενίσχυσιν της Ελληνικής Εκκλησίας και Παιδείας κατά την περιφέρειαν του προξενείου Σερρών δια το σχολικόν έτος 1890-1891».
Εικ. 2. Α.Υ.Ε., φάκ. 1889/α.α.κ., έγγρ. 243/26.11.1889. Πίνακας χορήγησης των επιδομάτων από το Προξενείο Σερρών ύψους 147,94 οθωμ. λιρών για 23 σχολεία, παρθεναγωγεία και νηπιαγωγεία της Μητρόπολης Δράμας , σχολ. έτους 1890-1891.
