Το νέο βιβλίο της κας. Γ. Μπακάλη*
Ένα βιβλίο σταθμός για την
ιστορία της περιοχής μας
Η γένεση της νέας Δράμας
Προσφυγική αποκατάσταση και τοπική ανασυγκρότηση
Δημήτρης Ι. Σφακιανάκης (φιλολογική επιμέλεια – εποπτεία), Επίκεντρο, 2024, σελ. 222.
Κάθε νέα έκδοση για την τοπική ιστορία είναι αφορμή να ξαναδούμε το παρελθόν μας. Μια μεγάλη ιστορική στιγμή ήταν η εγκατάσταση 80 χιλιάδων και πλέον προσφύγων από τη νότια Βουλγαρία, τη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη, τον Πόντο και την Καππαδοκία. Το θέμα αυτό συζητήθηκε κατά τις εργασίες του Συνεδρίου «100 χρόνια μετά: οι πρόσφυγες του 1922 και η δημιουργία της νέας Ανατολικής Μακεδονίας» του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, το οποίο οργανώθηκε το 2022 με αφορμή την εκατονταετηρίδα από τη Μικρασιατική Καταστροφή και το γεγονός ότι η Δράμα και η Καβάλα ήταν οι περιοχές της χώρας με τη μεγαλύτερη εγκατάσταση προσφύγων.
Τον ιστορικό λόγο για το θέμα αυτό ανανεώνει η έκδοση του βιβλίου της Γεωργίας Μπακάλη, «Η γένεση της νέας Δράμας. Προσφυγική αποκατάσταση και τοπική ανασυγκρότηση». Όπως επισημαίνει ο ιστορικός Νίκος Ανδριώτης στην εισαγωγή, το βιβλίο αυτό «αποτελεί μια πολύ καλή συμβολή στη μελέτη του προσφυγικού ζητήματος στην Ελλάδα». Μας επιστρέφει στην εποχή μετά το 1922, τότε που η περιοχή μας, όπως και η χώρα γενικά, βρέθηκε αντιμέτωπη με την ιστορική πρόκληση της άφιξης και της αποκατάστασης χιλιάδων εκπατρισμένων προσφύγων. Συγχρόνως αναχωρούσαν για την Τουρκία οι ανταλλάξιμοι μουσουλμάνοι, βάσει της Σύμβασης για την Ανταλλαγή των Πληθυσμών του 1923. Αυτές οι πληθυσμιακές μετακινήσεις και όσα επακολούθησαν δημιούργησαν τις συνθήκες μέσα στις οποίες κυοφορήθηκε η νέα Δράμα.
Το βιβλίο παρουσιάζει τα προβλήματα που προκάλεσε η μαζική άφιξη προσφύγων την περίοδο 1922-1926 και τις λύσεις που δόθηκαν από το κράτος, από την Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ), από τις τοπικές Αρχές αλλά και από τους ίδιους τους πρόσφυγες για την ένταξή τους στην περιοχή μας. Παρακολουθούμε πώς εξελίχθηκε η αποκατάσταση στην πόλη της Δράμας, στα χωριά του κάμπου και στα παραμεθόρια χωριά του Κάτω Νευροκοπίου, του Σιδηρόνερου και του Παρανεστίου. Η αφήγηση εμπλουτίζεται με πηγές που προσφέρουν τη δυνατότητα στον αναγνώστη να «συνομιλεί» με το παρελθόν εκείνο, να μπαίνει στο κλίμα της εποχής και να «ακούει» τις φωνές των ανθρώπων που ήταν πρωταγωνιστές είτε ήταν οι ίδιοι οι πρόσφυγες είτε οι γηγενείς ή, ακόμη, οι επίσημοι φορείς που είχαν αναλάβει το έργο της αποκατάστασης.
Για τους πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην πόλη η συγγραφέας εστιάζει στο πώς αντιμετωπίστηκε το στεγαστικό ζήτημα, πώς διαμοιράστηκαν τα αστικά ακίνητα των μουσουλμάνων, με ποιους τρόπους οργανώθηκε η αστική αποκατάσταση και η ίδρυση των προσφυγικών συνοικισμών και πώς τελικά μέσα από αυτές τις διαδικασίες γεννήθηκε η μεσοπολεμική Δράμα. Οι νεόδμητοι συνοικισμοί, Περίθαλψη, Μικτός Συνοικισμός (μεταξύ Φιλίππου και Σκρα), Ορτακινά, Νέα Στενήμαχος, 40 Εκκλησιές, Νέα Κρώμνη κ.ά. έγιναν οι νέες εστίες των προσφύγων και σημεία αναφοράς για την ενσωμάτωσή τους. Σε αυτήν συνέβαλε και η σύσταση συλλόγων (Θρακών, Ποντίων, Καυκασίων, Καππαδοκών) που εξυπηρετούσαν οργανωτικές και πρακτικές ανάγκες. Μεγάλος όμως αριθμός προσφύγων παρέμενε άστεγος για πολλά χρόνια, γεγονός που προκαλούσε κοινωνικές ανισότητες.
Εντύπωση προκαλεί η κοσμογονία, όπως χαρακτηρίζεται στο βιβλίο, που δημιουργήθηκε στην αγροτική ύπαιθρο. Γεννήθηκαν νέα χωριά σε πρώην τσιφλίκια (Νέα Αμισός, Νέα Σεβάστεια κ.ά.). Τα τσιφλίκια των τοπικών βέηδων ή αγάδων χωρίστηκαν σε μικρούς κλήρους και διανεμήθηκαν στους νέους αγρότες. Η μελέτη εστιάζει στο τιτάνιο έργο της ΕΑΠ για την εξασφάλιση της αυτάρκειας των προσφύγων, την επέκταση των καλλιεργειών, την ανάπτυξη και αύξηση της αγροτικής παραγωγής και τις προσπάθειες για τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους. Για παράδειγμα, η ΕΑΠ ίδρυσε τον πρότυπο Γεωργοκτηνοτροφικό Σταθμό Δράμας (μετέπειτα ΚΕΓΕ), χορήγησε γεωργικές μηχανές, κατασκεύασε αρδευτικά έργα, προώθησε τον θεσμό των συνεταιρισμών. Στην αναδημιουργία της ευρύτερης περιοχής συνέβαλαν τα μεγάλα εγγειοβελτιωτικά έργα με τα οποία αποξηράνθηκαν τα τενάγη των Φιλίππων τη δεκαετία του 1930.
Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον διαβάζουμε το κεφάλαιο του βιβλίου που αναφέρεται στις παραμεθόριες περιοχές. Πρόσφυγες στάλθηκαν στα χωριά του Κάτω Νευροκοπίου για να εξυπηρετήσουν εθνικές σκοπιμότητες: πύκνωση του ελληνικού στοιχείου και διάσπαση του σλαβόφωνου, θωράκιση των συνόρων και απόκρουση ληστρικών ομάδων από τη Βουλγαρία. Η έμφαση όμως που δόθηκε στον εποικισμό εκείνων των χωριών είχε ως αποτέλεσμα να προκαλούνται ενέργειες που εξωθούσαν τους σλαβόφωνους σε μετανάστευση. Στον τομέα του Σιδηρόνερου και του Παρανεστίου η αποκατάσταση των προσφύγων υστερούσε σε σχέση με την αποκατάσταση όσων εγκαταστάθηκαν στα πεδινά. Ξεχασμένοι από το κράτος και χωρίς να έχουν ιδέα από γεωργία ή κτηνοτροφία, όσοι προέρχονταν από αστικά κέντρα υπέφεραν, και έτσι πολλοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα χωριά.
Μέσα από την προσιτή για τους αναγνώστες αφήγηση, διαπιστώνουμε ότι στο βιβλίο αυτό, «η συγγραφέας αναζητεί όχι τις δεσμεύσεις προηγούμενων εποχών, αλλά τις δυναμικές και τους τρόπους με τους οποίους διαμορφώθηκαν και η σύγχρονη Ελλάδα, αλλά και η σύγχρονη, η σημερινή Δράμα, η Δράμα όλων μας», υπογραμμίζει στον πρόλογο ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου, καθηγητής του ΕΚΠΑ και γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία.
* Η Γεωργία Μπακάλη είναι διδάκτωρ Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του ΑΠΘ. Έχει συγγράψει άρθρα για το προσφυγικό και το καπνεργατικό ζήτημα που έχουν δημοσιευτεί σε συλλογικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά. Το 2019 εξέδωσε, μαζί με τον Δημήτρη Ι. Σφακιανάκη, το ιστορικό λεύκωμα Η Δράμα των προσφύγων. Αφιέρωμα μνήμης.
